უსასრულობა ბარათაშვილის შემოქმედებაში

 

                          თამაზ ვასაძე

           უსასრულობა რომანტიკული მსოფლგაგების და ესთეტიკის ერთ-ერთი ძირითადი კატეგორიაა. ,,უსასრულობა რომანტიკოსების განსაკუთრებული სიყვარულის საგანია, შეიძლება უმთავრესიც. ისინი მთელი არსებით ერთგულობენ უსასრულობას, იგი მათი საფიცარია, ისინი უსასრულობის სახელით მეგობრობენ ერთმანეთთან, მის შვილებად თვლიან თავს... მსოფლიო განვითარება თავისთავში მოიცავს უსასრულობას, განვითარება იგივეა, რაც უსასრულობა” (ნ.ბერკოვსკი, რომანტიზმი გერმანიაში). ფორმულასავით ჟღერს ულანდის გამონათქვამი, რომ ,,რომანტიკული ხელოვნება (პოეზია) უსასრულობის წინათგრძნობაა”.

უსასრულობა, როგორც რომანტიზმის ერთ-ერთი ძირითადი კატეგორია, სერიოზული რეფლექსის საგანია მის თანადროულ ფილოსოფიაში. მაგალითად,

ფიხტეს აზრით, მეს არსება არის უსასრულო სწრაფვა: მე თავის სურვილებში მუდამ აწყდება საზღვარს, წინააღმდეგობას, ამ შეზღუდვის გარეშე, სასრულობის შეგრძნების გარეშე არ იარსებებდა სწრაფვა, მაგრამ ამავე დროს სწრაფვა არის სასრულობის, შეზღუდულობის უარყოფა, ყოველი საზღვრის გადალახვა.

               უსასრულობისკენ ლტოლვა ბარათაშვილის პოეზიის შინაგანი არსის და ესთეტიკური იერის ერთ-ერთი ძირითადი მსაზღვრელია. მას ბარათაშვილის პოეზიაში დრამატულად უპირისპირდება სასრულობა, შეზღუდულობა, ამაოება, წარმავალობა.

ბარათაშვილის ლირიკაში უსასრულობისკენ ლტოლვის მოტივის განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე მეტყველებს ის რომ, იგი ვლინდება პოეტის ყველაზე თვალსაჩინო ნაწარმოებებში.

              ლექსში ,,შემოღამება მთაწმინდაზე” ადამიანს და ბუნებას შორის დამყარებული უჩვეულო ჰარმონია აღიბეჭდება. ბუნება მგრძნობიარედ პასუხობს ბარათაშვილის ლირიკული გმირის განწყობილებას და ემოციას, მშობლიურად მყუდრო სამყოფელად, ბინად ევლინება ადამიანს. მაგრამ ბუნებასთან მიღწეული შინაგანი სიახლოვე და თანხმობა ,,შემოღამებაში” მაინც იმდენად თავისთავად არ არის მნიშვნელოვანი, რამდენადაც იმით, რომ ზეცასთან, უსარულობასთან შინაგანი ნათესაობის აღმოჩენის და მისკენ სწრაფვის საწინდარი ხდება. ,,ჰე, ცაო, ცაო, ხატება შენი ჯერ კიდევ გულზე მაქვს დაჩნეული! აწცა რა თვალნი ლაჟვარდს გიხილვენ, მყის ფიქრნი შენდა მოისწრაფიან, მაგრამ შენამდინ ვერ მოაღწევენ და ჰაერშივე განიბნევიან! მე, შენსა მჭვრეტელს, მავიწყდების საწუთროება, გულისთქმა ჩემი შენს იქითა... ეძიებს სადგურს, ზენართ სამყოფთ, რომ დაშთოს აქ ამაოება... მაგრამ ვერ სცნობენ, გლახ, მოკვდავნი განგებას ციურს!”.

               თუმცა უსასრულობისკენ ლტოლვის საბოლოო მიზანი მიუღწეველია, მაგრამ ეს  ,,შემოღამებაში” მხოლოდ მსუბუქი სევდით განიცდება და არა ტრაგიკულად, რადგან აქ უმთავრესია თვით ამ ლტოლვის მშვენიერების წვდომა, უსასრულობასთან სულიერი ნათესაობის პირველხილვა. ამის გარდა, ტრაგიზმისთვის ადგილს არ ტოვებს ის, რომ ლირიკული გმირისთვის სანატრელი მყუდრო ,,სადგურის” ერთგვარი მსგავსება მან ბუნებაშივე იპოვა. არსებითად ზეციური ,,ზენაართ სამყოფი”, ,,სადგური” სწორედ ბუნებასთან მიღწეული არაჩვეულებრივი ჰარმონიის ანარეკლია. ,,შემოღამებაში” უსასრულობისკენ ლტოლვა არ აღიბეჭდება მძაფრი და მტკივნეული დინამიურობით, თვით უსასრულობა, მარადიულობაც წარმოდგება როგორც სტატიკური სამყარო, სადაც უშფოთველობა, სიმყუდროვე, სიმყარე სუფევს.

               ,,შემოღამებაში” იკვეთება შეპირისპირება_მარადიულობა-ამაოება, წარმავალობა. ლირიკულ გმირს ზეცის ჭვრეტისას ,,ავიწყდება საწუთროება”, მარადიულობისგან ლტოლვა ამაოებისგან განლტოლვაა, უსასრულობისკენ სწრაფვის მიზანია ამაოებაზე ამაღლება.

                ამაოების, წარმავალობის არსი გამჟღავნდება ლექსში ,,ფიქრნი მტკვრის პირას”. უსასრულობის და სასრულობის შეპირისპირება აქ არამარტო შენარჩუნებულია, არამედ დრამატიზებულიცაა. რაც მთავარია, ამაოება დანახულია მარადიულობის პოზიციიდან. მარადიულობის ხატი კვლავ ცაა, ცის უსაზღვრობაა: ,,...და თვალნი ჰრბიან შორად, შორად ცის დასავალსა!”. მარადიულობის ხატია აგრეთვე მდინარე, რომელშიც ირეკლება ზეცა, ოღონდ ეს, ასე ვთქვათ, მიწიერი მარადიულობაა, ,,მრავალ დროების მოწამე”. ეს აურაცხელი დრო კი ამაოებით და წარმავალობით არის სავსე. ,,მრავალ დროების” შინაარსი ერთის და იმავეს განმეორებაა, ერთფეროვნების წრებრუნვაა. ეს არის ამაოების უსასრულობა, ,,საწყაული აღუვსებელი”, ამაო სურვილთა ზღვარდაუდებლობა. შეიძლება ამას პირობითად "ნეგატიური უსასრულობა" ვუწოდოთ. ,,მაინც რა არის ჩვენი ყოფა - წუთისოფელი, თუ არა ოდენ საწყაული აღუვსებელი? ვინ არის იგი, ვის თვის გული ერთხელ აღევსოს, და რაც მიეღოს ერთხელ ნატვრით, ისი ეკმაროს?”.

              როგორც, მაგალითად, შელის ლექსში ,,ოზიმანდია”, წარმავალობის სახე-სიმბოლო აქ მეფურ ძლიერებას და დიდებას უკავშირდება. ამ ლექსშიც და ,,ფიქრნშიც” ამქვეყნიურ დიდებას მიწას ნთქავს და ანადგურებს. თითქოს მეფე უნდა იყოს თავისუფალი ამაო სურვილებისგან, მაგრამ მეფეეები ,,შფოთვენ და დრტვინვენ და იტყვიან: ,,როდის იქნება ის სამეფოცა ჩვენი იყოს” და აღიძვრიან იმავ მიწისთვის, რაც დღეს თუ ხვალ თვითვე არიან!..."

               სიკვდილის, განადგურების, ამაოების წინაშე უძლურია კეთილშობილ მეფეთა ღვაწლიც, მათი სურვილი_შთამომავალთა ხსოვნაში უკვდავყონ საკუთარი სახელი; ,,მაგრამ თუ ერთხელ უნდა სოფელს ბოლო მოეღოს, მაშინ ვიღამ სთქვას მათი საქმე, ვინ სადღა იყოს?...”

               ამგვარად, ამქვეყნიური დიდება, იმის მცდელობა რომ როგორმე ამქვეყნად მოხდეს მარადიულობასთან ზიარება, უნაყოფოა. ეს ყველაფერი საბოლოოდ სიკვდილის ნადავლი ხდება და ქრება. თუ დავუკვირდებით, ეს არის ეგოიზმის, ინდივიდუალიზმის ტრაგედია_აგრესიული მეფე თავისი სამფლობელოების გაფართოებით საკუთარი ეგოს უსაზღვროდ გაფართოებას ლამობს, ხოლო ,,კეთილი მეფე” მაინც საკუთარი თავის უკვდავყოფის, დიდებისთვის, სახელისთვის შრომობს. ერთიც და მეორეც უმწეოა სიკვდილის, ამაოების წინაშე.

               ამაოების და წარმავალობისგან თავის დახსნის გზად ბარათაშვილის პოეზიაში სიყვარული ისახება. ლექსი ,,არ უკიჟინო, სატრფოო” წარმოგვისახავს სიყვარულს როგორც უკვდავებასთან, მარადისობასთან და უსასრულობასთან ზიარებას, როგორც მარადისობის სავანეს, უსასრულობის ცოცხალ ხორცშესხმას. რასაკვირველია, ნაგულისხმევია არაჩვეულებრივი, განსაკუთრებული სიყვარული, დიდი, მძლავრი, ,,უკვდავი” გრძნობა.

                               ,,არ უკიჟინო, სატრფოო, შენსა მგოსანსა გულის-თქმა:

                                მოკვდავსა ენა არ ძალ-უძს უკვდავთა გრძნობათ გამოთქმა!”

              შემდეგ ლექსში სწორედ ასეთი ,,უკვდავი” გრძნობაა ამეტყველებული. ეს განხორციელებულია ისე, რომ იქმნება მარადიულობის, უსასრულობის ცოცხალი ხატი. ბარათაშვილი მზერას მიმართავს კოსმოსის და ბუნების ისეთი ფენომენებისკენ, რომლებიც დაუსრულებლად მყოფობენ სამყაროში.

                             ,,მინდა მზე ვიყო, რომ სხივნი ჩემთა დღეთა გარსა მოვავლო,

                               საღამოს მისთვის შთავიდე, რომ დილა უფრო ვაცხოვლო.

                               მინდა, რომ ვიყო ვარსკლავი, განთიადისა მორბედი,

                               რომ ჩემს აღმოსვლას ელოდნენ ტყეთა ფრინველნი და ვარდნი.

                               მინდა შენ იყო, სატრფოო, მშვენიერისა ცის ცვარი,

                               რომ განაცოცხლო, შავარნო, მდელო სიცხითა დამჭკნარი,

                               რომ მხოლოდ მზისა მციაგი მას დილის ნამსა იშრობდეს

                               და ერთად შესხივებულნი შვებას მოჰფენდნენ სიცოცხლეს,

                               არეს ავსებდნენ სიამით მცენარეთ განმაცხოვებლად,

                               იყვნენ მარადის, უხსნელად, სოფლისა განსათავებლად!”

             ჩვენს მიერ ციტირებულ სტრიქონთაგან უკანასკნელში პირდაპირ, სახელდებით არის ნათქვამი ის, რაც მთელ სურათს ქვეტექსტად ახლავს: სიყვარული არის მარადისობის, უსასრულობის ამქვეყნიური, რეალური გამოვლინება და გამოხატულება, ადამიანის მარასიდობაში დამკვიდრების ფორმა, ამაოების და შეზღუდულობის გადამლახავი ძალა.

             უსასრულობასთან, მარადისობასთან ზიარება ამ ლექსში სიკეთის უსასრულო ქმნადობად გვევლინება. სიკეთეა სიცოცხლის გაღვივება, გაძლიერება, გამრავლება, სიცოცხლისათვის შვების მინიჭება, ანუ სიკვდილისაგან მისი დაცვა და გადარჩენა, სიკვდილის შეკავება, შევიწროვება, დასუსტება. ამგვარად, მარადიულობასთან და უსასრულობასთან ზიარება ნიშნავს სამყაროში მარადიულად მიმდინარე პროცესთან_სიცოცხლის აღმოცენების და ზრდის პროცესთან შეკავშირებას.

სიყვარულის როგორც მარადისობის ხატის გააზრებით ,,არ უკიჟინო, სატრფოო” ახლოსაა ლექსთან ,,რად ჰყვედრი კაცსა”- ორივე ნაწარმოებში სიყვარულის მარადიულობის საწინდარი მშვენიერი სულია (შევადაროთ: ,,მაგრამა მშვენიერება გაქვს, ცისიერო, უხრწნელი” და ,,თვით უკვდავება მშვენიერსა სულში მდგომარებს”). ნათელი, კეთილშობილი სული, ბარათაშვილის პოეტური მსოფლხედვით, შინაგანად გამიჯნულია ამაოებისგან, დაცულია სასრულ სამყაროში გარდაუვალი ხრწნისაგან და ,,უკვდავია”, რამდენადაც ფასეულობრივად უსასრულო და წარუვალია.

            მაგრამ ბარათაშვილის პოეზიაში მარადისობასთან, უსასრულობასთან ზიარება სიყვარულის მეოხებით მაინც მხოლოდ შესაძლებლობად რჩება, რომელიც თვით ბარათაშვილის ლირიკული გმირისთვის მიუწვდომელი აღმოჩნდება. ამ მიუწვდომლობის ფატალურობის ტრაგიკული გამოაშკარავებაა "ვპოვე ტაძარი".

            ასევე უსასრულობის ტრაგიკული მიუწვდომლობა, თუმცა ამავე დროს მისკენ ლტოლვის გაუნელებლობაა გაცხადებული ლექსში "ცისა ფერს".

            მარადისობისკენ, უსასრულობისკენ მიმავალი მტკივნეული, მაგრამ უტყუარი გზა ,,მერანშია” ნაპოვნი.

           ,,მერანში” წარმოსახული ამბოხი ბედის წინააღმდეგ ამაოების და წარმავალობისგან თავის დაღწევის ჟინის, მარადისობაში და უსასრულობაში დამკვიდრების წყურვილის გამჟღავნებაა.

            მერანის და მისი მხედრის სრბოლა სწორედ უსასრულობაში გაჭრის ცდაა და ბედისწერა, უპირველეს ყოვლისა,  ვლინდება როგორც უსასრულობისკენ ლტოლვის დამაბრკოლებელი ძალა, როგორც ,,ბედის სამძღვარი”. ანუ ეს არის ძალა, რომელიც ზღუდავს ადამიანს, მარადისობის პერსპექტივას უხშობს, უსასრულობას აშორებს მას. რათა მარადისობასთან და უსასრულობასთან შეერთების შესაძლებლობა მოიპოვოს, ,,მერანის” გმირი უარს ამბობს ყოველივე ძვირფასზე, რაც ,,შეზღუდულ” არსებობას შეუძლია ადამიანს შესთავაზოს_სამშობლოზე და მშობლებზე, სატრფოზე, მეგობრებზე. ამ ფასეულობებს აღემატება უსასრულობასთან შეხება, მარტო, პირისპირ დარჩენა უნაპირო სამყაროსთან: ,,მხოლოდ ვარსკლავთა, თანამავალთა, ვამცნო გულისა მე საიდუმლო!”.

         ,,მერანის” გმირი უარს ამბობს იმაზეც, რაც, ჩვეულებრივ, ასე თუ ისე ანელებს სიკვდილს, წარმავალობას_უკვდავების მსგავსებაზე, როცა ადამიანი ,,წინაპართა საფლავებს შორის” პოვებს განსასვენებელს, ანუ თვითონაც ვიღაცის წინაპარი ხდება და თითქოს მთლიანად არ წარიხოცება ამქვეყნიდან, რაღაც კვალი რჩება მისგან; თუნდაც ის, რომ აღიბეჭდება სხვა ადამიანის ცნობიერებაში (,,ნუ დამიტიროს სატრფომ გულისა, ნუღარ დამეცეს ცრემლი მწუხარის”). როგორც გვახსოვს, ლექსში ,,ფიქრნი მტკვრის პირას შთამომავალთა ხსოვნაში დამკვიდრებაც ვერ იხსნის ადამიანს ამაოებისგან... ,,მერანში” ის, რაც სიკვდილს ერთგვარად ამსუბუქებს, ძვირფასია ლირიკული გმირისთვის, მაგრამ საკმარისი არ არის და უარიყოფა.

        ეს უარყოფა ხორციელდება მარადისობის, უსასრულობის, უკვდავების გულისთვის, მაგრამ უკვდავებისკენ სწრაფვა, ბედის წინააღმდეგ აჯანყება, ,,ბედის სამძღვრის” გადაკვეთის ცდა სწორედ სიკვდილით ისჯება, რომელიც ბედისწერის მთავარი იარაღია. თანაც ეს არის, ასე ვთქვათ, სრული, აბსოლუტური სიკვდილი_უსახელო და უჩინარი სიკვდილი, სამყაროდან მთლიანად გაქრობა.

                 ,,შავი ყორანი გამითხრის საფლავს, მდელოთა შორის ტიალის მინდვრის...

                   სატრფოს ცრემლის წილ მკვდარსა, ოხერსა დამეცემიან ციური ცვარნი,

                   ჩემთა ნათესავთ გლოვისა ნაცვლად მივალალებენ სვავნი მყივარნი!”

        შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ ,,მერანის” გმირი მხოლოდ ამბოხების ექსტაზში, ,,მშვენიერს, აღტაცებულს, გიჟურს ლტოლვაში” განიცდის მარადისობას, ხოლო არსებითად, ობიექტურად მას მოეჭრება გზა უკდავებისკენ და მისი ხვედრი აბსოლუტური, უჩინარი და უსახელო სიკვდილი ხდება.

        სინამდვილეში იგი სწორედ ამით - თავისუფლებისთვის თავის შეწირვით მოიპოვებს უკვდავებას, უერთდება მარადისობას, რადგან სამყაროში მარადიულია სწორედ თავისუფლებისკენ სწრაფვა, თავისუფლებისთვის ბრძოლა და ,,მერანის” გმირის ამბოხება ბედისწერის წინააღმდეგ აადვილებს ამ ბრძოლას_ობიექტურად, საგნობრივად, ისე, რომ თვით მისი სახელი, ხსოვნა არ ინახება; ესე იგი, უკვდავია არა სახელი, არამედ საქმე, პროცესი, რომელშიც სუბიექტი წილს დაიდებს.

                     ,,ცუდად ხომ მაინც არა ჩაივლის ეს განწირულის სულისკვეთება

                       და გზა უვალი, შენგან თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩება;

                       და ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა სიძნელე გზისა გაუადვილდეს,

                       და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი შავის ბედის წინ გამოუქროლდეს!”

            ეს იქცევა სიკვდილის და წარმავალობის გადალახვად, ამაოების დაძლევად, მარადისობასთან და უსასრულობასთან ნამდვილ ზიარებად. თავისუფლებისთვის ბრძოლაში და თუნდაც მისთვის თავგანწირვაში ხედავს ბარათაშვილი ადამიანის სიცოცხლის უმაღლეს აზრს და გამართლებას, წარმავალობისგან თავის დაღწევის და მარადისობასთან შერწყმის პირობას, რამდენადაც თავისუფლებისთვის ბრძოლა კაცობრიობის ცხოვრებაში მუდმივად გრძელდება და ამ ბრძოლაში მონაწილეობით ადამიანი მომავალს უკავშირდება, უსასრულო მომავალში ფუძნდება.

            ცნობილი ქართველი ფილოსოფოსი ზურაბ კაკაბაძე თითქოს ,,მერანის“ შესახებ მსჯელობს, როცა წერს: ,,თავისუფლება, შემოქმედებაში რომ ვლინდება, არის ყოფიერების მოცემული სტრუქტურის, მოცემული ფორმის მიღმა ერთგვარი გასვლა, ყოფიერების შეზღუდულობის გადალახვა, ყოფიერების ერთი ფორმიდან მეორეზე გადასვლა.

            თავისუფლება, გამოყენებული თავისუფლების სასარგებლოდ და გამოვლენილი სხვათა თავისუფლებისადმი ინტერესში, სხვათა თავისუფლებასთან ზიარებაში, საკუთარი სასრული ყოფიერებით შემოზღუდულობის გადალახვაა. თავისუფლება არის უსარულობასთან ზიარებისკენ ლტოლვის გამოხატულება... ადამიანი ეზიარება უსასრულობას, როცა იგი ახერხებს დადგომას ,,თავისუფლების სამეფოსკენ” მოძრაობის ხაზზე, როცა ის ებრძვის ყოფიერების შებოჭილობას, სიმძიმეს და შეზღუდულობას, ანუ ინერტულობას. ადამიანი მუდამ გარშემორტყმულია ინერციის ძალებით, მაგრამ მას ყოველთვის შეუძლია ამ ძალების წინააღმდეგ ბრძოლა. ადამიანი ირჩევს ერთ-ერთს დიალექტიკურ უსასრულობას და მექანიკურ შეზღუდულობას შორის, თავისუფლებას და მონობას შორის...”