ბარათაშვილი და რომანტიზმის ესთეტიკური თეორიის პრინციპები

                                                                     თამაზ ვასაძე, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, შოთა რუსთაველის ლიტერატურის ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი

 

რომანტიზმის ესთეტიკურ თეორიაში იკვეთება იდეა, რომ მთელი სამყარო მხატვრული ნაწარმოების ანალოგია. არამარტო ადამიანი, არამედ მთელი მისი გარემომცველი სამყარო, ბუნება გასულიერებულია და, ამდენად, გამომხატველობითია. ეს გამომხატველობითობა, იდეალური შინაარსის მატერიალურში არეკვლა რეალური სინამდვილის მოვლენებს ხელოვნების ნაწარმოებს ამსგავსებს.

რომანტიკოსები ცდილობენ მიაგნონ გრძნობად-მატერიალური მოვლენების გასულიერებული ხასიათის სათავეს.

ვაკენროდერი ამგვარი ძიებისას ეყრდნობა რელიგიურ წარმოდგენას, რომ სამყარო ღმერთის ქმნილებაა და ამიტომ მასში შემოქმედია გაცხადებული. ეს ღვთაებრივი შემოქმედი ასულიერებს სინამდვილის მოვლენებს. „ბუნება, რამდენადაც ის მოკვდათა თვალისთვის არის მისაწვდომი, ჰგავს უზენაესის მიერ ნაწყვეტ-ნაწყვეტად წარმოთქმულ წინასწარმეტყველებებს... შეიძლება ითქვას, რომ ღმერთისთვის ბუნება და მთელი სამყარო არის ის, რაც ჩვენთვის ხელოვნების ნაწარმოებია”.

ვაკენროდერი დაასკვნის, რომ ადამიანი ბუნების მოვლენების აღქმისას შეიგრძნობს და შეიცნობს ღმერთს. „ბუნება ჩემთვის ყოველთვის იყო ყველაზე ღრმააზროვანი და ამავე დროს იოლად აღსაქმელი წიგნი ღმერთის არსების და თვისებების შესახებ. ტყით დაფარული მწვერვალების ჩურჩული, ჭექა-ქუხილის გრგვინვა მიმხელდნენ მის საიდუმლოებებს. კლდეებს შორის განფენილი მშვენიერი დაბლობი, პატარა მდინარე, რომელიც მისკენ გადმოხრილ ხეებს ირეკლავს, მხიარული მწვანე მდელო - ყოველივე ეს ჩემი სულის სიღრმეში აღვიძებდა გრძნეულ ლტოლვას, აღავსებდა ჩემს სულს ღვთის ყოვლისშემძლეობით და მადლით, განწმენდდა და ამაღლებდა ჩემს სულს უფრო მეტად, ვიდრე ამას ოდესმე შეძლებდა ჩვეულებრივი ადამიანური ენის სიტყვები“.

ბუნების მოვლენების გამომხატველობითობას რამდენადმე სხვაგვარად ხსნიდა ნოვალისი. მისი აზრით, არსებობენ განსაკუთრებული სულები, რომლებიც ბუნების მოვლენებში მკვიდრობენ. „ლანდშაფტი უნდა შევიგრძნოთ როგორც სხეული. ლანდშაფტი არის იდეალური სხეული თავისუფალი სულისთვის“.

შელინგის ხედვით, ბუნება ერთგვარი პოემაა, მხატვრული ნაწარმოებია, რადგან მას საფუძველს უდებს აბსოლუტური სულის მოქმედება, რომელიც ვლინდება მასში ისე, როგორც მხატვრული ნაწარმოების იდეა ვლინდება მის სახეებში. ამიტომ ხელოვნება სამყაროს შემეცნების უმაღლესი და ყველაზე ადეკვატური ფორმაა - იგი წარმოადგენს თვით სამყაროს ანალოგიას და შეესაბამება მის არსს. „ის, რასაც ბუნებას ვუწოდებთ, მხოლოდ პოემაა, შებურვილი ჯადოსნური იდუმალი ნაწერის გარსით“.

შელინგის შეხედულებებს ავითარებდნენ მისი მიმდევარი რომანტიკოსები. ზოლგერი მიიჩნევდა, რომ ბუნება მისი გასულიერებულობის ძალით მხატვრული სიმბოლოს მნიშვნელობას იძენს.

ბუნების გამომხატველობითობის ამისგან განსხვავებული, სუბიექტივისტური განმარტების თავისებურებას ის შეადგენდა, რომ მისთვის ამოსავალი იყო ადამიანის ცნობიერება: საგნების სულიერი შინაარსი აღმოცენდება არა ღმერთიდან ან ობიექტური გონიდან,  არამედ ადამიანის ცნობიერებიდან; სამყარო გასულიერდება და ხელოვნებას გვაგონებს არა აბსოლუტის, არამედ ადამიანის შემოქმედებითი აქტივობის შედეგად. ზოგიერთი რომანტიკოსი ფიქრობდა, რომ ფიხტეს ფილოსოფია გვიხსნის, თუ როგორ ამოტვიფრავს ადამიანის გონება თავის კანონებს ყველაფერზე და რატომ არის მთელი სამყარო მისი საკუთარი მხატვრული ქმნილება. ოღონდ ამ შემთხვევაში შემოქმედებითი აქტივობა გულისხმობს არა საგნობრივ-მატერიალურ ქმედითობას, არამედ წარმოსახვისმიერ, ფანტაზიისმიერ ქმნადობას. ადამიანს წარმოსახვით გადააქვს ბუნებაზე თავისი გრძნობები და სულიერი მდგომარეობები. ამიტომ ესახება მას ბუნება გამომხატველობითად, სულიერი შინაარსით სავსედ. ნოვალისის თვალსაზრისით, „პოეტებისთვის ბუნება ინახავს უსასრულო სულის „მარცვლებს“ და უფრო მეტად, ვიდრე ნებისმიერი სულიერად ყველაზე მდიდარი ადამიანი, გვაოცებს თავისი ღრმა აზრებით, დიდი იდეებით და უცნაურობებით... ქარი ჰაერის მოძრაობაა, რომელსაც მრავალი გარეგანი მიზეზი შეიძლება ჰქონდეს, მაგრამ განა ის რაღაც ამაზე მეტი არ არის მარტოსულისთვის, მისი გაწვალებული გულისთვის, როცა სტვენით ჩაუქროლებს მას, საიდანღაც, სანუკვარი ქვეყნებიდან მონაბერი, და ათასი ნაღვლიანი ბგერით გააზავებს მწუხარებას მთელი ბუნების ღრმად მელოდიურ ამოკვნესაში?“

სწორედ იმიტომ, რომ ბუნების აღქმისას ადამიანი ბუნებას საკუთარი თვისებით აღჭურავს, მას შეუძლია ბუნებაში იპოვოს საკუთარი სულიერი განწყობილებების გამოძახილი. ნოვალისი გამოთქვამს აზრს, რომ როცა ადამიანი წვდება საგნების არსის ფსკერს და საბურველს ხდის სამყარო საიდუმლოს, ის იქ მხოლოდ თავისთავს აღმოაჩენს.

ბუნების „მხატვრულობის“, როგორც ადამიანის სულიერების პროექციის გაგება პირველად იენელმა რომანტიკოსებმა ჩამოაყალიბეს და იგი მეტად ნაყოფიერი გამოდგა სხვა რომანტიკოსებისთვის. ვაგნერის თქმით, ადამიანი ბუნების მოვლენებს „აჯილდოებს ინდივიდუალური გრძნობებით, რომელიც შეესატყვისება ბუნების მიერ მასზე მოხდენილ შთაბეჭდილებას და მის საკუთარ განწყობას და, ბოლოს, აჯილდოებს ამ გრძნობების გამოხატვის მისთვის დამახასიათებელი ორგანოთი. მაშინ იგი იწყებს საუბარს ბუნებასთან და იგი პასუხობს მას“; „ასე მიმართავს სიტყვით მგრძნობიარე ადამიანს ცხოველების ჩივილი, ჰაეროვანი სფეროების ბგერები, ქარიშხლების მძვინვარე ღმუილი; და მაშინ იგი სმენით აღიქვამს იმას, რაც მისთვის დაფარული იყო - რომ მისი უღრმესი არსი მთლიანობას ქმნის ყოველივე მის მიერ აღქმულის სიღრმისეულ არსთან და რომ მხოლოდ ასეთი აღქმით შეიძლება ჩაწვდეს მის მიღმა არსებულ საგანთა რაობას“.

არ შეიძლება იმაზე საუბარი, რომ ბარათაშვილი დაწვრილებით იცნობდა რომანტიკოსების ესთეტიკურ თეორიას, თუმცა სოლომონ დოდაშვილის წყალობით მას გარკვეული წარმოდგენა ჰქონდა რომანტიზმის თეორიული საფუძვლების შესახებ. ყოველ შემთხვევაში, აშკარაა, რომ ბუნების ის აღქმა და გააზრება, რომელიც გამოხატულია ლექსებში „ჩინარი“ და „შემოღამება მთაწმინდაზე“, ზედმიწევნით თანხვდება ბუნების რომანტიკულ კონცეფციას, მის პირველწყაროს - შელინგის ნატურფილოსოფიას.

*   *  *

რომანტიკული იდეალის ხასიათმა არსებითი ზეგავლენა მოახდინა რომანტიკოსთა მიერ სხვადასხვა ესთეტიკური კატეგორიების გააზრებაზე.

რომანტიკულ ესთეტიკაში დიდ ადგილს იკავებს ამაღლებულის კატეგორია. რამდენადაც რომანტიკული იდეალი შეუთავსებელია სინამდვილესთან და უპირისპირდება მას, იგი მაღლდება მასზე, ამაღლებულად გვევლინება. სილამაზის რომანტიკული იდეალიც ამაღლებული სილამაზის იდეალია. ამაღლებული ხდებოდა იმგვარი მშვენიერება, რომელიც აღემატება ცხოვრებას, უცხოა რეალური სინამდვილისთვის და რომლისკენაც რომანტიკოსი ხელოვანი მოწყურებით მიილტვის. და როცა მოიხელთებს მას თავის ხელოვნებაში, სხვა ადამიანებსაც ამაღლებს უსახურ პრაქტიკულ ცხოვრებაზე, ისევე როგორც საკუთარ სასრულობაზე და შეზღუდულობაზე, და უერთებს უსასრულობას.

ასეთია ამაღლებულის რომანტიკული ინტერპრეტაციის ძირითადი აზრი, რომელიც საკმაოდ მკაფიოდ არის გამოკვეთილი შელინგის „ხელოვნების ფილოსოფიაში“. შელინგი თვლის, რომ ხელოვნების არსი არის სასრულის და უსასრულოს ერთიანობა, რომელიც აბსოლუტური სულის შემოქმედებითი აქტივობის შედეგად ხორციელდება და თავისთავს ხელოვნებაში გამოხატავს ხელოვანის გენიის მეშვეობით. ეს ერთიანობა ორი მხრიდან შეიძლება განვიხილოთ: როგორც სასრული, უსასრულოს გამომხატველი, და როგორც უსასრულო, სასრულში ხორცშესხმული. პირველ შემთხვევაში იგი გვევლინება მშვენიერებად, მეორეში - ამაღლებულად. ამაღლებულის და მშვენიერის შინაგანი იგივეობა გასაგებს ხდის, თუ რატომ ქრება ამაღლებულის აღქმის თანმდევი დამთრგუნველი სიდიადის განცდა და ამ დროს ადამიანი უსასრულობას ეზიარება.

შოპენჰაუერის შეხედულება ამაღლებულზე გულისხმობს, რომ იგი იწვევს შიშს, შეძრწუნებას, მაგრამ ეს შეძრწუნება დაიძლევა იმით, რომ ადამიანი ივიწყებს თავისთავს, თავის ნებას და ასე მაღლდება საკუთარ თავზე; იგი აღივსება არაჩვეულებრივი სულიერი ენთუზიაზმით.

ეს ზოგადი მსჯელობები შეიძლება კონკრეტულად წარმოვიდგინოთ „მერანის“ გმირის სიტუაციის სახით - მის წინაშე გადაშლილია დროის და სივრცის უსაზღვრობა, ბედისწერის და სიკვდილის უსასრულო ძალები, რომლებიც შეძრწუნების გამომწვევია , მაგრამ ეს გმირი მაღლდება თავისთავზე, შეძრწუნების ნაცვლად მისი არსება ენთუზიაზმით, ექსტაზით აღივსება და იგი ეზიარება, ერწყმის თავისუფლების უსასრულობას.

*   *  *

ამაღლებულის კატეგორიის თავისებური მოდიფიკაციაა ტრაგიკულის გააზრება რომანტიზმის ესთეტიკაში.

ტრაგიკულის რომანტიკული კონცეფციის ცენტრშია თავისუფლების და აუცილებლობის დიალექტიკა.

შელინგის თვალთახედვით, „ტრაგედიის არსია წინააღმდეგობა სუბიექტის თავისუფლების და ობიექტურ აუციელბლობას შორის, რომელიც წყდება არა ამ მხარეთაგან ერთ-ერთის განადგურებით, არამედ იმით, რომ ორივე ერთდროულად აღმოჩნდება გამარჯვებულიც და ძლეულიც“.

ტრაგიკულის პრობლემა უკავშრდებოდა ინდივიდის აქტივობის და ქმედითობის საზღვრების საკითხს, ინდივიდის მიერ მასთან დაპირისპირებული სინამდვილის შეცვლის უფლებამოსილების და შემძლეობის პრობლემას. სუბიექტის თავისუფლება გამოიხატება მის ისეთ ქმედებებში, რომლებითაც იგი თავს იმკვიდრებს, მაგრამ ეს ქმედებები შეიძლება არ თანხვდებოდეს სამყაროში არსებულ ობიექტურ აუცილებლობას. ტრაგიკული წინააღმდეგობა თავს იჩენს მაშინ, როდესაც სუბიექტს შეუძლია თავის დამკვიდრება მხოლოდ ისეთი ქმედებებით, რომლებიც არ შეესაბამება, ეწინააღმდეგება ობიექტურ აუცილებლობას. ამ გარემოების ძალით იგი უნდა დაიღუპოს. ამგვარად, ტრაგიკულში ინდივიდის თვითდამკვიდრება ხდება მისი დაღუპვის მეოხებით.

რამდენადაც სუბიექტის დაღუპვა გმირის იდეალს ამკვიდრებს, ეს აქტი თავისუფლების და აუცილებლობის შემარიგებელია. ამ შერიგებაში  არც ერთი მხარე არ არის დამარცხებული, სასიცოცხლო პროცესი მთლიანობაში უფრო მაღალ საფეხურზე ზეაიწევს. თავისუფლება არ იმარჯვებს, რაკი გმირი იღუპება, მაგრამ არც მარცხდება, რადგან თვით გმირის დაღუპვით განმტკიცდება. აუცილებლობა ვერ იმარჯვებს, რადგან თავისუფლება მასზე ძლიერი გამოდგება, გმირის სულიერი ძალები უკან არ იხევენ სიკვდილის წინაშე. მაგრამ აუცილებლობა არც მარცხდება, რაკი გმირი კვდება.

ძნელია მოიძებნოს ტრაგიკულის ამგვარი დეფინიციების უფრო ადეკვატური და თვალსაჩინო ხორცშესხმა, შეიძლება ითქვას, ილუსტრაცია, ვიდრე ბარათაშვილის „მერანია“. თავისუფლების და აუცილებლობის დიალექტიკა მასში სრულყოფილად არის გახსნილი. იგი არ ტოვებს დამთრგუნველ შთაბეჭდილებას გმირის დაღუპვის მიუხედავად, თუმცა არც სიმძიმეს და  სიპირქუშეს კარგავს, რადგან გმირი იღუპება. გმირის დაღუპვა გარდაუვალი ხდება იმისთვის, რომ თავისუფლების იდეალი გადარჩეს და გაძლიერდეს, მაგრამ აუცილებლობა, ბედისწერაც არ წყვეტს არსებობას, მაინც თავის მომაკვდინებელ ძალას ავლენს.

შელინგი „ხელოვნების ფილოსოფიაში“ აყალიბებს „ტრაგიკული ბრალის“ ცნებას. შელინგის თვალსაზრისის მიხედვით, ეს არის „ბრალი ბრალის გარეშე“. თუ გმირი მართლა ბრალეული იქნება, იგი ვერ გამოიწვევს თანაგრძნობას, ხოლო თუ იგი სავსებით „უბრალო“ იქნება, ის მხოლოდ გაუგებრობის, გარეგანი უბედურების მსხვერპლად მოგვევლინება და ნამდვილ ტრაგიზმს მოკლებული აღმოჩნდება.

ხშირად რომანტიკულ ხელოვნებაში ტრაგიკული ბრალი არის რომანტიკული გმირის ინდივიდუალურ-ემპირიული სახის, სტატუსის და მისი არსის, შინაგანი პოტენციალის, იდეალური მოწოდების დაუმთხვევლობის რეზულტატი. სამყაროსთან შეუთავსებლობის შედეგად გაჩენილი შეუთავსებლობა საკუთარ თავთან ტრაგიკულის ყველაზე ტიპიური რომანტიკული გამოხატულებაა. მასში ყველაზე მკვეთარად ვლინდება „ბრალი ბრალის გარეშე“. ამ ცნების მოშველიებით, ალბათ, დამაჯერებლად შეიძლება განიმარტოს ის ტრაგიკული სიტუაცია, რომელშიც ბარათაშვილის „ხმა იდუმალის“ ლირიკული გმირია აღმოჩენილი. ეს გმირი ტრაგიკულად გაორებულია, ვერ ახერხებს ერთმანეთს შეუსაბამოს თავისი სიღრმისეული არსება და რეალური მდგომარეობა, თავისი დანიშნულება და სინამდვილე და ამაში როგორღაც თვითონაც არის დამნაშავე, მაგრამ ვერ აცნობიერებს, კერძოდ რაში გამოიხატება მისი დანაშაული. იგი ტრაგიკული გმირია, რომელიც ბრალეულია ბრალის გარეშე.

ძირითადი ლიტერატურა:

კატარინ გილბერტი, ჰელმუტ კუნი, ესთეტიკის ისტორია, მ., 1960

ესთეტიკური აზრის ისტორია, ტ. III, მ., 1986

ფრიდრიხ ვილჰელმ შელინგი, ხელოვნების ფილოსოფია, მ., 1999