Monday, November 14, 2016

რუსული რომანტიზმი და ნიკოლოზ ბარათაშვილი





                            

თამარ შარაბიძე


ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, ივანე  ჯავახიშვილის სახელობის  თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, შოთა რუსთაველის სახელობის ლიტერატურის ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი.   
                               
თამარ შარაბიძე-ის სურათის შედეგი    რუსული რომანტიზმის შესახებ უამრავი ლიტერატურა არსებობს. ის შესწავლილია თითქმის ყველა შესაძლო კუთხითა და ასპექტით. ჩვენი კვლევის მიზანიც რუსული რომანტიზმის კიდევ ერთი განსხვავებული კუთხით ანალიზია. ჩვენ ის გვაინტერესებს იმდენად, რამდენადაც XIX საუკუნეში (20-იანი წლებიდან 80-იან წლებამდე), ქართული რომანტიზმის არსებობის პერიოდში, საქართველო რუსეთის იმპერიის შემადგენელი ნაწილი იყო და, ბუნებრივია, ლიტერატურული გავლენის პროცესს ვერ გამოვრიცხავთ. ქართველ და რუს მოღვაწეებს შორის არსებობდა მჭიდრო მეგობრული და ლიტერატურული ურთიერთობები. ჩვენი კიდევ უფრო კონკრეტული მიზანი რუსულ რომანტიზმთან ქართველი გენიოსის _ ნიკოლოზ ბარათაშვილის _ მიმართებაა; ჩვენ წარმოვაჩენთ იმ ზოგად ნიშნებს, რომლებიც  სხვადასხვა კუთხით ახასიათებს რუს რომანტიკოსთა მხატვრულ შემოქმედებას, მაგრამ ამავე დროს მათ აზროვნებას აახლოებს ბარათაშვილის მხატვრულ აზროვნებასთან.
         მაგალითად, ჟუკოვსკისა და ბართაშვილის შემოქმედებათა შორის მსგავსება შეინიშნება მხატვრულ სტილში, რაც სიტყვადქმნადობასთან არის დაკავშირებული. ორივე პოეტი სიტყვაში დებს გაცილებით მეტს, ვიდრე თავად სიტყვა გულისხმობს. მათი რომანტიკული მსოფლხედვიდან გამომდინარე, ლექსიკასა თუ სიტყვათშეთანხმებაში სულიერი მღელვარება ისახება. ორივე პოეტთან ლირიკული გმირის განცდა წარმოგვიდგება  მთელი სამყაროს _ როგორც ერთი მთლიანობის _ განცდად. ჟუკოვსკის ლირიკა ტოვებს იდუმალების, მღელვარების და ამავე დროს  მშვენიერების გამოუთქმელობის განწყობას. იდუმალება და ცაზე ფიქრი ბარათაშვილისეული პეიზაჟის დამახასიათებელი ნიშანიცაა, გრძნობის გამოუთქმელობა კი ფილოსოფიურ და რელიგიურ დონეზეა აყვანილი ქართველ პოეტთან: „მაშა დუმილიც მიმითვალე შენდამი ლოცვად!“ მიუხედავად ზემოთთქმულისა, ლიტერატურული გავლენის თვალსაზრისით უფრო უპრიანია ჟუკოვსკისა და გრიგოლ ორბელიანზე საუბარი (შევადაროთ ერთმანეთს ჟუკოვსკის „მომღერალი რუს მეომართა ბანაკში“ და ორბელიანის „სადღეგრძელო“, ჟუკოვსკის „გამოუთქმელი“ და ორბელიანის „საღამო გამოსალმებისა“), ვიდრე ბარათაშვილისა და ჟუკოვსკის შემოქმედებათა შორის პარალელების ძიება.
      ბარიატინსკის ფილოსოფიურობა და ელეგიურობა უფრო ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლირიკას გვახსენებს, ვიდრე ბარათაშვილისას; ამ ორ პოეტს  დროის სწრაფმავლობის განცდაც აერთიანებს. დაუბრუნებელ წარსულზე დარდით ბარიატინსკი გრიგოლ ორბელიანს ენათესავება. რუსულ ლიტერატურაში ბარიატინსკი აზრის პოეტად არის ცნობილი, ბარათაშვილი კი გრძნობის პოეტია.  ამიტომ ამ ორი მწერლის _ ბარათაშვილისა და ბარიატინსკის _ ერთმანეთთან მიმართება  მხოლოდ რომანტიკული ტენდენციით _ გარემომცველი სამყაროსადმი პროტესტითაა _ შესაძლებელი. ეს პროტესტი ორივე პოეტთან  გამოიხატება ძირითადად ორი მოტივით: აღელვებული სულისკეთებით და მარტოსულობის განცდით. „შემოღამების“ თემაც საერთოა ორივე პოეტთან. ბარიატინსკის ლექსების კრებულს ეწოდება «Сумерки». თითოეული ლექსი წარმოადგენს იმ ხელოვანის აღსარებას, რომელიც ემტერება და ებრძვის თავის ეპოქას და დარდობს სამყაროს ჰარმონიის რღვევაზე. უიმედობისა და ამასთანავე ცხოვრების მარადიულობის განცდა ერთმანეთს ერწყმის ორივე პოეტის შემოქმედებაში.
           ტიუტჩევსა და ბარათაშვილს ბუნების სიმბოლური გამოსახვა აკავშირებთ. ბუნების ენით შეიცნობს ორივე პოეტი ჭეშმარიტებას. ბარათაშვილს სწამს, რომ უსულო ბუნებასა და ადამიანს შორის არის საიდუმლო ენა, რომელიც ყველა ენაზე მეტად მეტყველია („ჩინარი“). ტიუტჩევის აზრით, კი ბუნება სულიერია, რომელშიც დევს თავისუფლება, სიყვარული და მეტყველებაც კი, მასში ღვთის სიტყვა ცნაურდება («Есть в осени первоначальной...»).
     აფანასი ფეტის პოეზიასთან ბარათაშვილს ერთი შეხედვით არა აქვს რაიმე საერთო, მაგრამ თუ დავუკვირდებით, შევამჩნევთ, რომ მათ შორის მსგავსება წამის დაჭერა და მისი მარადიულად ქცევაა. ბარათაშვილი, მთაწმინდაზე (წმინდა მთაზე) მყოფი, იჭერს მომენტს, თუ როგორი იყო ცის ხატება, რომელმაც სულიერი შვება მიანიჭა და ყოველთვის, სულიერი დაცემის დროს, ეს მომენტი ახსენდება. ფეტის შემოქმედების მკვლევარებიც პოეტის ერთ განსაკუთრებულ უნარზე მახვილებენ ყურადღებას. ესაა «уменье уловить неуловимое». ის იჭერს მომენტს, სწორედ პოეზიის ქმნადობის მომენტს და აცოცხლებს სამუდამოდ ლექსში. ამიტომაც შეარქვეს მას კრიტიკოსებმა „გაელვების“ პოეტი («Етот листок, что иссох и свалился,/ Золотом вечным горит в песнопенье»).
       ბარათაშვილისა და პუშკინის ერთმანეთთან ლიტერატურული მიმართების  წარმოსაჩენად ვიღებთ ბარათაშვილის მთლიან შემოქმედებას და  პუშკინის მხოლოდ ადრეულ ნაწარმოებებს, რომლებიც დაწერილია ლიცეუმში სწავლებისა და მისი დამთავრების შემდგომ პეტერბურგში ცხოვრების პერიოდში. სწორედ ამ პერიოდში ქმნის რუსი გენიოსი რომანტიკულ ნაწარმოებებს. ესენია პოემები _ „კავკასიის ტყვე“, „ძმები ყაჩაღები“, „ბახჩისარაის შადრევანი“, „ბოშები“, „ევგენი ონეგინი“. მიუხედავად იმისა, რომ ბარათაშვილის მთელ შემოქმედებას ვადარებთ პუშკინის შემოქმედების ერთ ეტაპს და ერთ ჟანრს _ პოემის ჟანრს _  და თითქოს შეპირისპირებისას უფრო შეზღუდულნი ვართ, სინამდვილეში ზემოთმოყვანილ შედარებებზე ბევრად უფრო მყარად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ გენიოსებს შორის მსგავსება დიდია და ეს მსგავსება ემყარება როგორც რომანტიკულ სულისკვეთებასა და ტენდენციებს, ასევე გენიოსთა უნარს, ცხოვრების მთლიანობაში შეგრძნების („გენიოსს არ შეუძლია იგრძნოს ეს ცხოვრება ნახევრად“. ვაჟა-ფშაველა). როგორც კრიტიკოსები მიუთითებენ, პუშკინმა შექმნა სახე „ზედმეტი ადამიანის“. მისი რომანტიკული პოემების გმირები არიან ლტოლვილები, დევნილები, რომლებიც გაურბიან ბიწიერ საზოგადოებას, ისწრაფვიან თავისუფლებისაკენ და ვერ მოიპოვებენ მას. მათი მარტოობის თემას აღრმავებს სიყვარულის მოტივი. სიყვარული „ზედმეტი ადამიანისათვის“ ისეთივე პატიმრობაა, როგორც ციხე. სიყვარული ისევე, როგორც ბედნიერება და მეგობრობა, გმირს იმ საზოგადოებაში „რჩება“, რომელზედაც მან უარი თქვა. გაუცხოება ერთ-ერთი მთავარი ნიშანია რომანტიკული პერსონაჟისა. „კავკასიის ტყვეში“ ჩვენ ვხედავთ ამ პროცესის სხვადასხვა სტადიას, ვეცნობით მთავარი პერსონაჟის ცხოვრების ზოგიერთ მომენტსა და ეპიზოდს. მას წარსულში დარჩა სამშობლო, ახლობლები და მეგობრები. მისი გაუცხოება გამოხატულია უცხო მხარეში თავის შეფარებით, სამშობლოდან, ახლობლებისგან გამოქცევით. პოემის გმირი მოხეტიალე და მიუსაფარი ადამიანია. მან ხალხის გულში ღალატი დაინახა _ «в сердцах людей нашел измену». მრავალ მოტივთაგან იკვეთება ორი მთავარი. ესენია: თავისუფლებისაკენ სწრაფვა და სიყვარულის განცდა. „თავისუფლება“ მთავარი პერსონაჟის სწრაფვის, გაქცევის მამოძრავებელი მოტივია. პუშკინთან თავისუფლების მოტივს ეტოლება სიყვარულის მოტივი, ცალმხრივი და გაუზიარებელი. მის პოემებში, ევროპული რომანტიზმის მსგავსად და კვალდაკვალ,  შეყვარებული ქალი გაღმერთებულია; სიყვარული კი უცვლელი გრძნობაა, რომელზედაც დრო არ მოქმედებს. სიყვარულით გამოწვეული ტრაგედია სამყაროს ნგრევა და ადამიანის მთელი მსოფლშემეცნების რღვევაა. პერსონაჟის არჩევანი უნივერსალური გრძნობაა, ერთგულება „მარად მშვენიერისადმი“.
         ჩვენ ვხედავთ, რომ ეს მოტივები საერთოა რუსული და ქართული რომანტიზმისთვის და განსაკუთრებით, ნიკოლოზ ბარათაშვილისთვის. მართალია, ბარათაშვილმა მხოლოდ ერთი პოემის დაწერა მოასწრო, მაგრამ მასში ნათლად მჟღავნდება ის ტენდენციები, რომლებიც თვალსაჩინოა პუშკინის რომანტიკულ პოემებში. მსგავსება ნაწილობრივ ჩანს მთავარი გმირის თვისებებშიც. ნაწილობრივ, რადგან რომანტიკული პერსონაჟის თვისებები მთლიანობაში მხოლოდ პოეტის ლექსებში მჟღავნდება. „ბედი ქართლისაშიც“, როგორც პუშკინის რომანტიკულ პოემებში, მთავარი პერსონაჟი განსაკუთრებულია, სხვათაგან გამორჩეული. ის მეფეა და თანაც, ქართველ ყმათათვის  უსაყვარლესი ერეკლე, პატარა კახი. მისი მამოძრავებელი მთავარი მოტივებიც თავისუფლება და სიყვარულია, ოღონდ ქალის კი არა, ქვეყნის. მეფე ერთს მეორისათვის ანაცვალებს; თავისუფლებას _ სიყვარულისთვის; მაგრამ ეს ჩანაცვლება დროებითია. საბოლოო მიზანი თავისუფლებაა. ბარათაშვილის თავისუფლებისმოყვარე სული, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, უფრო მეტად მის ლექსებში იკვეთება.  ამ დიადი მიზნის გამო საზოგადოებისგან გაუცხოება, მისგან გაქცევა, მიუსაფრად და მწირად ქცევა, სამშობლოსგან შორს, უპატრონოდ სიკვდილი, იდეალური სიყვარულისკენ სწრაფვა _ საერთო სულისკვეთებაა, რომლითაც გაჟღენთილია როგორც რუსული, ასევე ქართული რომანტიზმი; როგორც განსაკუთრებულად მძლავრია ეს განცდები პუშკინთან, ასეთივე დიადია ბარათაშვილთან.
        პუშკინის „კავკასიის ტყვეში“ კრიტიკოსი დ. დ. ბლაგოი ხედავს „პარადოქსულ და ამავე დროს ღრმად დრამატულ კოლიზიას“, რომელსაც რომანტიზმისათვის დამახასიათებლად მიიჩნევს _ მთავარი პერსონაჟი ტყვედ მოხვდება თავისუფლებისმოყვარე ჩერქეზებში და „ჩერქეზების ველური თავისუფლება უცხო აღმოჩნდება მისთვის“ (ბლაგოი დ. 1950 : 317) ის არ იღვწოდა ამგვარი თავისუფლებისათვის.  კოლიზია ჩნდება პოემაშიც  „ბედი ქართლისა“ , როდესაც მეფე ერეკლეც ქვეყნის მომავალი თავისუფლებისათვის, და არა მხოლოდ კეთილდღეობისათვის (რადგან მისთვის კეთილღეობა თავისუფლების გარეშე არ მოიაზრება), სწორედ თავისუფლებას წირავს.
      თავისულებისთვის თავგანწირვის მოტივი, რომელსაც „ბედი ქართლისაში“ მეორე, მაგრამ ისიც მთავარი პერსონაჟი _ სოლომონ ლიონიძე  და მისი მეუღლე _ სოფიო წარმოაჩენენ, უპირველესია თვით ერეკლესათვის, რომელიც, მხოლოდ ერთი შეხედვით წირავს მას. ერეკლე ეთანხმება სოლომონის სიტყვებს: „...რომე ქართველებს არად მიაჩნით უბედურება, თუ აქვთ თვისთ ჭერთ ქვეშ თავისუფლება!“, მაგრამ ისიც კარგად უწყის, რომ საქართველოსთვის უბედურება გარდაუვალია, ეს მისი ბედია, რადგან  „დღეს იქნება თუ ხვალ იქნება, / ქართლსა დაიცავს რუსთ ხელმწიფება! (ბარათაშვილი 1968 : 147). ერეკლე მდგრადი, ხანიერი, იდეალური თავისუფლებისთვის იღვწის ისევე, როგორც კავკასიის ტყვე. ქართველებმა შეიძლება დაკარგონ აქამდე ხმლის ძალით, ველურად შენარჩუნებული თავისუფლება, მაგრამ მათ უნდა იბრძოლონ სხვაგვარი _ იდეალური _  თავისუფლებისათვის, რომელსაც მხოლოდ სული შეიგრძნობს; ამიტომაც ვერ ხვდება მეფის „ღვთიურ ზრუნვას“ სოლომონი. სოლომონისა და სოფიოს თავისუფებისმოყვარე სული შორს დგას ჩერქეზების ველური თავისუფლებისაგან, რომელშიაც ვაჟკაცობასთან ერთად შერწყმულია ყაჩაღობა და დაუნდობლობა; სოლომონისა და სოფიოს გრძნობა პარტრიოტულია, არანაკლებ ღირსეული ყველა სხვა გრძნობას შორის, რომელიც ასევე იწვევს „დაობლებასა“ და „მწირობას“, როგორც ზოგადად თავისუფლებისათვის თავგანწირვა, მაგრამ ამავე დროს თავისი კონკრეტული მნიშვნელობის გამო ბოლომდე ვერ ეტოლება იდეალურ თავისუფლებას, რომლისთვისაც ადამიანი ყველაფერს თმობს, თვით სამშობლო ქვეყანასაც. ეს განცდა მოცემულია „კავკასიის ტყვეში“ და ძალიან ახლოს დგას ბარათაშვილის „მერანის“ ლირიკული გმირს განცდასთან.
        ტყვე თავს საზოგადოებისგან განდევნილს უწდებს, თუმცა პოემაში ჩანს, რომ მან თავისი ნებით დატოვა სამშობლო. ეპითეტს _ «изгнанный» _  მთავარი პერსონაჟისთვის აქვს უფრო ტევადი მნიშვნელობა, ვიდრე თავად სიტყვაა, და   მოიცავს ბედისწერის მიერ განდევნილის, გარიყულის   გაგებას („и я гоним судьбою“). ჩერქეზების ტყვის სრულიად რეალური ატრიბუტი ერწყმის დეკაბრისტულ და სამოქალაქო პოეზიაში პოპულარულ ტყვეობისა და დაბეჩავების სიმბოლოს. საბოლოო ჯამში პოემას მივყავართ პატიმრობის სიტიაციამდე, რომელიც კარგადაა ცნობილი და დამუშავებული როგორც რუსულ რომანტიზმში (ჟუკოვსკის მიერ თარგმნილი „შილონის ტყვე“, პუშკინის „ტყვე“ (1822), რაევსკის „ჯურღმულში მომღერალი“ (1822) და ა.შ.), ასევე ქართულში („გუშაგნი ბევრნი თვითოსა მცველად გვყვან ნების წარმტაცველად“/ ალ. ჭავჭავაძე). ისევე, როგორც თავისუფლებას, ტყვესაც ბარათაშვილისა თუ პუშკინის პოეზიაში არა აქვს ერთმნიშვნელოვანი გაგება. (ბარათაშვილის პოეზიაში თავისუფალი მხოლოდ ჩვილია და ისიც გარკვეულ დრომდე, სანამ არ უცნია „სოფელი მომღერალი“).
          თუ ბარათაშვილის მერნის ლირიკული გმირი რჩება მუდმივი სწრაფვის პროცესში, პუშკინის ჩერქეზთა ტყვე რეალურად თავს იხსნის ტყვეობიდან, თუმცა ეს არ არის კონფლიქტის გადაჭრის გზა. ის ისევ რჩება „მგზავრად“ და „განდევნილად“ იმ განსხვავებით, რომ გრძნობს ახალ ენერგიას და მიემართება „განთიადის“ შესახვედრად. პოემის ეს ფინალი ბოლომდე არ ქმნის დასრულებულობის შთაბეჭდილებას და ესეც ერთ-ერთი ნიშანია რომანტიკული პერსონაჟისა _  არასოდესაა საბოლოო მისი სულიერი განახლება. ბარათაშვილის ლექსის ლირიკული გმირიც, რომელიც მუდმივ სწრაფვაშია, ბუნებისგანაც ვერ იღებს მუდმივ შვებას; უფრო სწორად იღებს გარკვეულ მომენტში და ისევ კარგავს („როს მჭმუნვარება შემომესევის...“). კარგავს, მაგრამ ახსოვს („მახსოვს იგი დრო...“) და კვლავ მიისწრაფვის მის მოსაპოვებლად („შენდა მოვილტვი განსაქარვებლად“). „მზიანი დილა“ სამუდამოდ არ ასხივოსნებს ლირიკულ გმირს, მაგრამ უჩენს იმედს, რომ „ყოველს ბინდსა ის განანათლებს“. 
         პუშკინის რომანტიკულ შემოქმედებაში გამოსაყოფია „ობლობის“ მოტივიც, რომელიც პოემაში _ „ძმები ყაჩაღები“ _ კარგავს ამ პერიოდის რუსული ლიტერატურისათვის დამახასიათებელ მეტაფორულ დანიშნულებას, რაც თვალსაჩინოა წინამორბედთა შემოქმედებაში.  პუშკინთან ამ მოტივს აღარა აქვს მეტაფორულ დატვირთვა. ბარათაშვილთან კი ობლობის მოტივი არა მხოლოდ მეტაფორული დანიშნულებისაა, არამედ საფუძველია პოეტის  ფილოსოფიური აზროვნების. ობლობის მოტივი ბარათაშვილთანაც კავშირშია გაუცხოების, ბედისწერის, თავისუფლებისა და სულიერი განათლების მოტივებთან.
        ბრძოლის, თავისუფლების, მარტოსულობის განცდისა და იუმედობისაგან თავის დაღწევის მოტივებით ენათესავებიან ბარათაშვილი და ლერმონტოვი ერთმანეთს, მაგრამ მათ აზროვნებას  შორის ჩვენ განსხვავებას უფრო ვხედავთ, ვიდრე მსგავსებას. დემონი მთავარი სახეა ლერმონტოვის პოეტიკაში. ბარათაშვილთან მისი მსგავსი სახე „ბოროტი სულია“. დემონი მეფეა „შემეცნებისა და თავისუფლების“, რომელიც გამუდმებით ისწრაფვის ჰარმონიისა და სიყვარულისადმი, მაგრამ არასდროს გამოუცდია „ცოცხალი გრძნობის სიხარული“.
         მიუხედავად იმისა, რომ დემონსა და ბოროტ სულს ერთი და იგივე ფუნქცია აქვთ, ადამიანის შეცდენა, დემონი პოემის დამოუკიდებელი პერსონაჟია,  ბოროტი სული კი მხოლოდ და მხოლოდ ლირიკული გმირის თანმდევი. დემონი განწირულია განცდისა და მუდმივი სწრაფვისათვის. მიუხედავად ძალისა და ნიჭიერებისა, მას არ შეუძლია რეალიზება, მისი მცდელობა სიყვარულისა და ბედნიერების მოპოვებისა უნაყოფოა.
     ბარათაშვილის პოეზიაში ცოტა სხვაგვარადაა. განწირულია ბოროტი სული და არა ლირიკული გმირი. ისიც ეთხოვება თავის ოცნებებს, რომლებსაც ბოროტი სული შთააგონებდა და  საბოლოოდ წყვეტს ბოროტ სულთან კავშირს სიტყვებით: „განვედი ჩემგან, ჰოი, მაცდურო, სულო ბოროტო“. ლირიკული გმირის თავისუფლებისაკენ სწრაფვა ღმერთისაკენ სწრაფვაა, რომელიც სწორედ დემონურის განდევნით მიიღწევა. ორივე პოეტის შემოქმედებაში გმირი განწირულია მუდმივი სწრაფვისათვის, მაგრამ თუ ლერმონტოვის პერსონაჟისთვის, დემონისთვის, იდეალი მიუღწეველია, ბართაშვილთან მისი მიღწევის იმედი სწორედ ბოროტ სულთან კონფლიქტში იჩენს თავს. ბარათაშვილისა და ლერმონტოვის მსგავსება ნამდვილად არ ვლინდება „მშვენიერ სულობაში“, ეს მსგავსება ორივე პოეტის „ბობოქარ სულობაში“ იჩენს თავს.
      ბარათაშვილი გამოხატავს ეპოქის ტენდენციებს, რომელთაც ვერ ავხსნით ოდენ ლიტერატურული გავლენის პროცესით, თუმცა ამ გავლენას, როგორც ლიტერატურული მოდის შედეგს არ გამოვრიცხავთ და ყურადღებას ვამახვილებთ იმ ინდივიდუალიზმზე, რომელსაც შემოქმედი დებს გარკვეულ პროცესში.
                              გამოყენებული ლიტერატურა:
Благой Д.Д., Творческий путь Пушкина (1813-1826). М. _ Л., Изд-во АН  СССР, 1950.
Манн Ю.В. Поетика русского романтизма. Изд-во «Наука», 1976.
Пушкин А. С. Полн. собр. соч. Т. IV, М. Изд-во АН  СССР, 1937-1949.
Рылеев К. Ф. Полн. собр. соч. стихотворений, Л., 1971.
საკვანძო სიტყვები: ნიკოლოზ ბარათაშვილი, რუსული რომანტიზმი, თავისუფლება, ობლობა
                            Russian romanticism and Nikoloz Baratashvili
Resume
Our goal is to relate Georgian genius Nikoloz Baratashvili to Russian romanticism; in the work will reveal general features, which characterize creative work of Russian romanticists in different contexts, but also affiliates their way of thinking to Baratashvili’s creative thinking. 
For example, we see the similarity between the creations by Zhukovsky and Baratashvili in the creative style, which in return is related to creation of words.  Baratashvili’s and Bariatynsky’s works can be related to each other by the protest towards the surrounding world.  Tyutchev and Baratashvili are connected with the symbolic expression of nature.  Similarity between Afanasy Fet and Baratashvili is the capturing of the second and turning it into eternity.  Most of the common Baratashvili has with Pushkin’s work.  The given similarity is based both on the romanticist aspiration and tendencies and the skill of the geniuses of feeling life in whole.  Baratashvili and Lermontov are related with the motives of struggle, freedom, sense of loneliness and attempts of overcoming hopelessness, but still, we see more differences in their ways of thinking than similarities. 
Baratashvili reflects the tendencies of the epoch, which cannot be explained solely by the process of literary influence, although, we do not exclude such influence, as the result of literary fashion and emphasize the individualism which the writer puts in his creative process. 


ბარათაშვილი და რომანტიზმის ესთეტიკური თეორიის პრინციპები

                                                                     თამაზ ვასაძე, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, შოთა რუსთაველის ლიტერატურის ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი

 თამაზ ვასაძე-ის სურათის შედეგი
რომანტიზმის ესთეტიკურ თეორიაში იკვეთება იდეა, რომ მთელი სამყარო მხატვრული ნაწარმოების ანალოგია. არამარტო ადამიანი, არამედ მთელი მისი გარემომცველი სამყარო, ბუნება გასულიერებულია და, ამდენად, გამომხატველობითია. ეს გამომხატველობითობა, იდეალური შინაარსის მატერიალურში არეკვლა რეალური სინამდვილის მოვლენებს ხელოვნების ნაწარმოებს ამსგავსებს.
რომანტიკოსები ცდილობენ მიაგნონ გრძნობად-მატერიალური მოვლენების გასულიერებული ხასიათის სათავეს.
ვაკენროდერი ამგვარი ძიებისას ეყრდნობა რელიგიურ წარმოდგენას, რომ სამყარო ღმერთის ქმნილებაა და ამიტომ მასში შემოქმედია გაცხადებული. ეს ღვთაებრივი შემოქმედი ასულიერებს სინამდვილის მოვლენებს. „ბუნება, რამდენადაც ის მოკვდათა თვალისთვის არის მისაწვდომი, ჰგავს უზენაესის მიერ ნაწყვეტ-ნაწყვეტად წარმოთქმულ წინასწარმეტყველებებს... შეიძლება ითქვას, რომ ღმერთისთვის ბუნება და მთელი სამყარო არის ის, რაც ჩვენთვის ხელოვნების ნაწარმოებია.
ვაკენროდერი დაასკვნის, რომ ადამიანი ბუნების მოვლენების აღქმისას შეიგრძნობს და შეიცნობს ღმერთს. „ბუნება ჩემთვის ყოველთვის იყო ყველაზე ღრმააზროვანი და ამავე დროს იოლად აღსაქმელი წიგნი ღმერთის არსების და თვისებების შესახებ. ტყით დაფარული მწვერვალების ჩურჩული, ჭექა-ქუხილის გრგვინვა მიმხელდნენ მის საიდუმლოებებს. კლდეებს შორის განფენილი მშვენიერი დაბლობი, პატარა მდინარე, რომელიც მისკენ გადმოხრილ ხეებს ირეკლავს, მხიარული მწვანე მდელო - ყოველივე ეს ჩემი სულის სიღრმეში აღვიძებდა გრძნეულ ლტოლვას, აღავსებდა ჩემს სულს ღვთის ყოვლისშემძლეობით და მადლით, განწმენდდა და ამაღლებდა ჩემს სულს უფრო მეტად, ვიდრე ამას ოდესმე შეძლებდა ჩვეულებრივი ადამიანური ენის სიტყვები“.
ბუნების მოვლენების გამომხატველობითობას რამდენადმე სხვაგვარად ხსნიდა ნოვალისი. მისი აზრით, არსებობენ განსაკუთრებული სულები, რომლებიც ბუნების მოვლენებში მკვიდრობენ. „ლანდშაფტი უნდა შევიგრძნოთ როგორც სხეული. ლანდშაფტი არის იდეალური სხეული თავისუფალი სულისთვის“.
შელინგის ხედვით, ბუნება ერთგვარი პოემაა, მხატვრული ნაწარმოებია, რადგან მას საფუძველს უდებს აბსოლუტური სულის მოქმედება, რომელიც ვლინდება მასში ისე, როგორც მხატვრული ნაწარმოების იდეა ვლინდება მის სახეებში. ამიტომ ხელოვნება სამყაროს შემეცნების უმაღლესი და ყველაზე ადეკვატური ფორმაა - იგი წარმოადგენს თვით სამყაროს ანალოგიას და შეესაბამება მის არსს. „ის, რასაც ბუნებას ვუწოდებთ, მხოლოდ პოემაა, შებურვილი ჯადოსნური იდუმალი ნაწერის გარსით“.
შელინგის შეხედულებებს ავითარებდნენ მისი მიმდევარი რომანტიკოსები. ზოლგერი მიიჩნევდა, რომ ბუნება მისი გასულიერებულობის ძალით მხატვრული სიმბოლოს მნიშვნელობას იძენს.
ბუნების გამომხატველობითობის ამისგან განსხვავებული, სუბიექტივისტური განმარტების თავისებურებას ის შეადგენდა, რომ მისთვის ამოსავალი იყო ადამიანის ცნობიერება: საგნების სულიერი შინაარსი აღმოცენდება არა ღმერთიდან ან ობიექტური გონიდან,  არამედ ადამიანის ცნობიერებიდან; სამყარო გასულიერდება და ხელოვნებას გვაგონებს არა აბსოლუტის, არამედ ადამიანის შემოქმედებითი აქტივობის შედეგად. ზოგიერთი რომანტიკოსი ფიქრობდა, რომ ფიხტეს ფილოსოფია გვიხსნის, თუ როგორ ამოტვიფრავს ადამიანის გონება თავის კანონებს ყველაფერზე და რატომ არის მთელი სამყარო მისი საკუთარი მხატვრული ქმნილება. ოღონდ ამ შემთხვევაში შემოქმედებითი აქტივობა გულისხმობს არა საგნობრივ-მატერიალურ ქმედითობას, არამედ წარმოსახვისმიერ, ფანტაზიისმიერ ქმნადობას. ადამიანს წარმოსახვით გადააქვს ბუნებაზე თავისი გრძნობები და სულიერი მდგომარეობები. ამიტომ ესახება მას ბუნება გამომხატველობითად, სულიერი შინაარსით სავსედ. ნოვალისის თვალსაზრისით, „პოეტებისთვის ბუნება ინახავს უსასრულო სულის „მარცვლებს“ და უფრო მეტად, ვიდრე ნებისმიერი სულიერად ყველაზე მდიდარი ადამიანი, გვაოცებს თავისი ღრმა აზრებით, დიდი იდეებით და უცნაურობებით... ქარი ჰაერის მოძრაობაა, რომელსაც მრავალი გარეგანი მიზეზი შეიძლება ჰქონდეს, მაგრამ განა ის რაღაც ამაზე მეტი არ არის მარტოსულისთვის, მისი გაწვალებული გულისთვის, როცა სტვენით ჩაუქროლებს მას, საიდანღაც, სანუკვარი ქვეყნებიდან მონაბერი, და ათასი ნაღვლიანი ბგერით გააზავებს მწუხარებას მთელი ბუნების ღრმად მელოდიურ ამოკვნესაში?“
სწორედ იმიტომ, რომ ბუნების აღქმისას ადამიანი ბუნებას საკუთარი თვისებით აღჭურავს, მას შეუძლია ბუნებაში იპოვოს საკუთარი სულიერი განწყობილებების გამოძახილი. ნოვალისი გამოთქვამს აზრს, რომ როცა ადამიანი წვდება საგნების არსის ფსკერს და საბურველს ხდის სამყარო საიდუმლოს, ის იქ მხოლოდ თავისთავს აღმოაჩენს.
ბუნების „მხატვრულობის“, როგორც ადამიანის სულიერების პროექციის გაგება პირველად იენელმა რომანტიკოსებმა ჩამოაყალიბეს და იგი მეტად ნაყოფიერი გამოდგა სხვა რომანტიკოსებისთვის. ვაგნერის თქმით, ადამიანი ბუნების მოვლენებს „აჯილდოებს ინდივიდუალური გრძნობებით, რომელიც შეესატყვისება ბუნების მიერ მასზე მოხდენილ შთაბეჭდილებას და მის საკუთარ განწყობას და, ბოლოს, აჯილდოებს ამ გრძნობების გამოხატვის მისთვის დამახასიათებელი ორგანოთი. მაშინ იგი იწყებს საუბარს ბუნებასთან და იგი პასუხობს მას“; „ასე მიმართავს სიტყვით მგრძნობიარე ადამიანს ცხოველების ჩივილი, ჰაეროვანი სფეროების ბგერები, ქარიშხლების მძვინვარე ღმუილი; და მაშინ იგი სმენით აღიქვამს იმას, რაც მისთვის დაფარული იყო - რომ მისი უღრმესი არსი მთლიანობას ქმნის ყოველივე მის მიერ აღქმულის სიღრმისეულ არსთან და რომ მხოლოდ ასეთი აღქმით შეიძლება ჩაწვდეს მის მიღმა არსებულ საგანთა რაობას“.
არ შეიძლება იმაზე საუბარი, რომ ბარათაშვილი დაწვრილებით იცნობდა რომანტიკოსების ესთეტიკურ თეორიას, თუმცა სოლომონ დოდაშვილის წყალობით მას გარკვეული წარმოდგენა ჰქონდა რომანტიზმის თეორიული საფუძვლების შესახებ. ყოველ შემთხვევაში, აშკარაა, რომ ბუნების ის აღქმა და გააზრება, რომელიც გამოხატულია ლექსებში „ჩინარი“ და „შემოღამება მთაწმინდაზე“, ზედმიწევნით თანხვდება ბუნების რომანტიკულ კონცეფციას, მის პირველწყაროს - შელინგის ნატურფილოსოფიას.




*   *  *
რომანტიკული იდეალის ხასიათმა არსებითი ზეგავლენა მოახდინა რომანტიკოსთა მიერ სხვადასხვა ესთეტიკური კატეგორიების გააზრებაზე.
რომანტიკულ ესთეტიკაში დიდ ადგილს იკავებს ამაღლებულის კატეგორია. რამდენადაც რომანტიკული იდეალი შეუთავსებელია სინამდვილესთან და უპირისპირდება მას, იგი მაღლდება მასზე, ამაღლებულად გვევლინება. სილამაზის რომანტიკული იდეალიც ამაღლებული სილამაზის იდეალია. ამაღლებული ხდებოდა იმგვარი მშვენიერება, რომელიც აღემატება ცხოვრებას, უცხოა რეალური სინამდვილისთვის და რომლისკენაც რომანტიკოსი ხელოვანი მოწყურებით მიილტვის. და როცა მოიხელთებს მას თავის ხელოვნებაში, სხვა ადამიანებსაც ამაღლებს უსახურ პრაქტიკულ ცხოვრებაზე, ისევე როგორც საკუთარ სასრულობაზე და შეზღუდულობაზე, და უერთებს უსასრულობას.
ასეთია ამაღლებულის რომანტიკული ინტერპრეტაციის ძირითადი აზრი, რომელიც საკმაოდ მკაფიოდ არის გამოკვეთილი შელინგის „ხელოვნების ფილოსოფიაში“. შელინგი თვლის, რომ ხელოვნების არსი არის სასრულის და უსასრულოს ერთიანობა, რომელიც აბსოლუტური სულის შემოქმედებითი აქტივობის შედეგად ხორციელდება და თავისთავს ხელოვნებაში გამოხატავს ხელოვანის გენიის მეშვეობით. ეს ერთიანობა ორი მხრიდან შეიძლება განვიხილოთ: როგორც სასრული, უსასრულოს გამომხატველი, და როგორც უსასრულო, სასრულში ხორცშესხმული. პირველ შემთხვევაში იგი გვევლინება მშვენიერებად, მეორეში - ამაღლებულად. ამაღლებულის და მშვენიერის შინაგანი იგივეობა გასაგებს ხდის, თუ რატომ ქრება ამაღლებულის აღქმის თანმდევი დამთრგუნველი სიდიადის განცდა და ამ დროს ადამიანი უსასრულობას ეზიარება.
შოპენჰაუერის შეხედულება ამაღლებულზე გულისხმობს, რომ იგი იწვევს შიშს, შეძრწუნებას, მაგრამ ეს შეძრწუნება დაიძლევა იმით, რომ ადამიანი ივიწყებს თავისთავს, თავის ნებას და ასე მაღლდება საკუთარ თავზე; იგი აღივსება არაჩვეულებრივი სულიერი ენთუზიაზმით.
ეს ზოგადი მსჯელობები შეიძლება კონკრეტულად წარმოვიდგინოთ „მერანის“ გმირის სიტუაციის სახით - მის წინაშე გადაშლილია დროის და სივრცის უსაზღვრობა, ბედისწერის და სიკვდილის უსასრულო ძალები, რომლებიც შეძრწუნების გამომწვევია , მაგრამ ეს გმირი მაღლდება თავისთავზე, შეძრწუნების ნაცვლად მისი არსება ენთუზიაზმით, ექსტაზით აღივსება და იგი ეზიარება, ერწყმის თავისუფლების უსასრულობას.

*   *  *
ამაღლებულის კატეგორიის თავისებური მოდიფიკაციაა ტრაგიკულის გააზრება რომანტიზმის ესთეტიკაში.
ტრაგიკულის რომანტიკული კონცეფციის ცენტრშია თავისუფლების და აუცილებლობის დიალექტიკა.
შელინგის თვალთახედვით, „ტრაგედიის არსია წინააღმდეგობა სუბიექტის თავისუფლების და ობიექტურ აუციელბლობას შორის, რომელიც წყდება არა ამ მხარეთაგან ერთ-ერთის განადგურებით, არამედ იმით, რომ ორივე ერთდროულად აღმოჩნდება გამარჯვებულიც და ძლეულიც“.
ტრაგიკულის პრობლემა უკავშრდებოდა ინდივიდის აქტივობის და ქმედითობის საზღვრების საკითხს, ინდივიდის მიერ მასთან დაპირისპირებული სინამდვილის შეცვლის უფლებამოსილების და შემძლეობის პრობლემას. სუბიექტის თავისუფლება გამოიხატება მის ისეთ ქმედებებში, რომლებითაც იგი თავს იმკვიდრებს, მაგრამ ეს ქმედებები შეიძლება არ თანხვდებოდეს სამყაროში არსებულ ობიექტურ აუცილებლობას. ტრაგიკული წინააღმდეგობა თავს იჩენს მაშინ, როდესაც სუბიექტს შეუძლია თავის დამკვიდრება მხოლოდ ისეთი ქმედებებით, რომლებიც არ შეესაბამება, ეწინააღმდეგება ობიექტურ აუცილებლობას. ამ გარემოების ძალით იგი უნდა დაიღუპოს. ამგვარად, ტრაგიკულში ინდივიდის თვითდამკვიდრება ხდება მისი დაღუპვის მეოხებით.
რამდენადაც სუბიექტის დაღუპვა გმირის იდეალს ამკვიდრებს, ეს აქტი თავისუფლების და აუცილებლობის შემარიგებელია. ამ შერიგებაში  არც ერთი მხარე არ არის დამარცხებული, სასიცოცხლო პროცესი მთლიანობაში უფრო მაღალ საფეხურზე ზეაიწევს. თავისუფლება არ იმარჯვებს, რაკი გმირი იღუპება, მაგრამ არც მარცხდება, რადგან თვით გმირის დაღუპვით განმტკიცდება. აუცილებლობა ვერ იმარჯვებს, რადგან თავისუფლება მასზე ძლიერი გამოდგება, გმირის სულიერი ძალები უკან არ იხევენ სიკვდილის წინაშე. მაგრამ აუცილებლობა არც მარცხდება, რაკი გმირი კვდება.
ძნელია მოიძებნოს ტრაგიკულის ამგვარი დეფინიციების უფრო ადეკვატური და თვალსაჩინო ხორცშესხმა, შეიძლება ითქვას, ილუსტრაცია, ვიდრე ბარათაშვილის „მერანია“. თავისუფლების და აუცილებლობის დიალექტიკა მასში სრულყოფილად არის გახსნილი. იგი არ ტოვებს დამთრგუნველ შთაბეჭდილებას გმირის დაღუპვის მიუხედავად, თუმცა არც სიმძიმეს და  სიპირქუშეს კარგავს, რადგან გმირი იღუპება. გმირის დაღუპვა გარდაუვალი ხდება იმისთვის, რომ თავისუფლების იდეალი გადარჩეს და გაძლიერდეს, მაგრამ აუცილებლობა, ბედისწერაც არ წყვეტს არსებობას, მაინც თავის მომაკვდინებელ ძალას ავლენს.
შელინგი „ხელოვნების ფილოსოფიაში“ აყალიბებს „ტრაგიკული ბრალის“ ცნებას. შელინგის თვალსაზრისის მიხედვით, ეს არის „ბრალი ბრალის გარეშე“. თუ გმირი მართლა ბრალეული იქნება, იგი ვერ გამოიწვევს თანაგრძნობას, ხოლო თუ იგი სავსებით „უბრალო“ იქნება, ის მხოლოდ გაუგებრობის, გარეგანი უბედურების მსხვერპლად მოგვევლინება და ნამდვილ ტრაგიზმს მოკლებული აღმოჩნდება.
ხშირად რომანტიკულ ხელოვნებაში ტრაგიკული ბრალი არის რომანტიკული გმირის ინდივიდუალურ-ემპირიული სახის, სტატუსის და მისი არსის, შინაგანი პოტენციალის, იდეალური მოწოდების დაუმთხვევლობის რეზულტატი. სამყაროსთან შეუთავსებლობის შედეგად გაჩენილი შეუთავსებლობა საკუთარ თავთან ტრაგიკულის ყველაზე ტიპიური რომანტიკული გამოხატულებაა. მასში ყველაზე მკვეთარად ვლინდება „ბრალი ბრალის გარეშე“. ამ ცნების მოშველიებით, ალბათ, დამაჯერებლად შეიძლება განიმარტოს ის ტრაგიკული სიტუაცია, რომელშიც ბარათაშვილის „ხმა იდუმალის“ ლირიკული გმირია აღმოჩენილი. ეს გმირი ტრაგიკულად გაორებულია, ვერ ახერხებს ერთმანეთს შეუსაბამოს თავისი სიღრმისეული არსება და რეალური მდგომარეობა, თავისი დანიშნულება და სინამდვილე და ამაში როგორღაც თვითონაც არის დამნაშავე, მაგრამ ვერ აცნობიერებს, კერძოდ რაში გამოიხატება მისი დანაშაული. იგი ტრაგიკული გმირია, რომელიც ბრალეულია ბრალის გარეშე.


ძირითადი ლიტერატურა:
კატარინ გილბერტი, ჰელმუტ კუნი, ესთეტიკის ისტორია, მ., 1960
ესთეტიკური აზრის ისტორია, ტ. III, მ., 1986
ფრიდრიხ ვილჰელმ შელინგი, ხელოვნების ფილოსოფია, მ., 1999