თამარ შარაბიძე
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, შოთა რუსთაველის სახელობის ლიტერატურის ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი.
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, შოთა რუსთაველის სახელობის ლიტერატურის ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელი.

მაგალითად,
ჟუკოვსკისა და ბართაშვილის შემოქმედებათა შორის მსგავსება შეინიშნება მხატვრულ სტილში,
რაც სიტყვადქმნადობასთან არის დაკავშირებული. ორივე პოეტი სიტყვაში დებს გაცილებით
მეტს, ვიდრე თავად სიტყვა გულისხმობს. მათი რომანტიკული მსოფლხედვიდან გამომდინარე,
ლექსიკასა თუ სიტყვათშეთანხმებაში სულიერი მღელვარება ისახება. ორივე პოეტთან ლირიკული
გმირის განცდა წარმოგვიდგება მთელი სამყაროს
_ როგორც ერთი მთლიანობის _ განცდად. ჟუკოვსკის ლირიკა ტოვებს იდუმალების, მღელვარების
და ამავე დროს მშვენიერების გამოუთქმელობის
განწყობას. იდუმალება და ცაზე ფიქრი ბარათაშვილისეული პეიზაჟის დამახასიათებელი ნიშანიცაა,
გრძნობის გამოუთქმელობა კი ფილოსოფიურ და რელიგიურ დონეზეა აყვანილი ქართველ პოეტთან:
„მაშა დუმილიც მიმითვალე შენდამი ლოცვად!“ მიუხედავად ზემოთთქმულისა, ლიტერატურული
გავლენის თვალსაზრისით უფრო უპრიანია ჟუკოვსკისა და გრიგოლ ორბელიანზე საუბარი (შევადაროთ
ერთმანეთს ჟუკოვსკის „მომღერალი რუს მეომართა ბანაკში“ და ორბელიანის „სადღეგრძელო“,
ჟუკოვსკის „გამოუთქმელი“ და ორბელიანის „საღამო გამოსალმებისა“), ვიდრე ბარათაშვილისა
და ჟუკოვსკის შემოქმედებათა შორის პარალელების ძიება.
ბარიატინსკის
ფილოსოფიურობა და ელეგიურობა უფრო ალექსანდრე ჭავჭავაძის ლირიკას გვახსენებს, ვიდრე
ბარათაშვილისას; ამ ორ პოეტს დროის სწრაფმავლობის
განცდაც აერთიანებს. დაუბრუნებელ წარსულზე დარდით ბარიატინსკი გრიგოლ ორბელიანს ენათესავება.
რუსულ ლიტერატურაში ბარიატინსკი აზრის პოეტად არის ცნობილი, ბარათაშვილი კი გრძნობის
პოეტია. ამიტომ ამ ორი მწერლის _ ბარათაშვილისა
და ბარიატინსკის _ ერთმანეთთან მიმართება მხოლოდ
რომანტიკული ტენდენციით _ გარემომცველი სამყაროსადმი პროტესტითაა _ შესაძლებელი. ეს
პროტესტი ორივე პოეტთან გამოიხატება ძირითადად
ორი მოტივით: აღელვებული სულისკეთებით და მარტოსულობის განცდით. „შემოღამების“ თემაც
საერთოა ორივე პოეტთან. ბარიატინსკის ლექსების კრებულს ეწოდება «Сумерки». თითოეული
ლექსი წარმოადგენს იმ ხელოვანის აღსარებას, რომელიც ემტერება და ებრძვის თავის ეპოქას
და დარდობს სამყაროს ჰარმონიის რღვევაზე. უიმედობისა და ამასთანავე ცხოვრების მარადიულობის
განცდა ერთმანეთს ერწყმის ორივე პოეტის შემოქმედებაში.
ტიუტჩევსა
და ბარათაშვილს ბუნების სიმბოლური გამოსახვა აკავშირებთ. ბუნების ენით შეიცნობს ორივე
პოეტი ჭეშმარიტებას. ბარათაშვილს სწამს, რომ უსულო ბუნებასა და ადამიანს შორის არის
საიდუმლო ენა, რომელიც ყველა ენაზე მეტად მეტყველია („ჩინარი“). ტიუტჩევის აზრით, კი
ბუნება სულიერია, რომელშიც დევს თავისუფლება, სიყვარული და მეტყველებაც კი, მასში ღვთის
სიტყვა ცნაურდება («Есть в осени первоначальной...»).
აფანასი
ფეტის პოეზიასთან ბარათაშვილს ერთი შეხედვით არა აქვს რაიმე საერთო, მაგრამ თუ დავუკვირდებით,
შევამჩნევთ, რომ მათ შორის მსგავსება წამის დაჭერა და მისი მარადიულად ქცევაა. ბარათაშვილი,
მთაწმინდაზე (წმინდა მთაზე) მყოფი, იჭერს მომენტს, თუ როგორი იყო ცის ხატება, რომელმაც
სულიერი შვება მიანიჭა და ყოველთვის, სულიერი დაცემის დროს, ეს მომენტი ახსენდება.
ფეტის შემოქმედების მკვლევარებიც პოეტის ერთ განსაკუთრებულ უნარზე მახვილებენ ყურადღებას.
ესაა «уменье уловить неуловимое». ის იჭერს მომენტს, სწორედ პოეზიის ქმნადობის მომენტს
და აცოცხლებს სამუდამოდ ლექსში. ამიტომაც შეარქვეს მას კრიტიკოსებმა „გაელვების“ პოეტი
(«Етот листок, что иссох и свалился,/ Золотом вечным горит в песнопенье»).
ბარათაშვილისა
და პუშკინის ერთმანეთთან ლიტერატურული მიმართების
წარმოსაჩენად ვიღებთ ბარათაშვილის მთლიან შემოქმედებას და პუშკინის მხოლოდ ადრეულ ნაწარმოებებს, რომლებიც
დაწერილია ლიცეუმში სწავლებისა და მისი დამთავრების შემდგომ პეტერბურგში ცხოვრების
პერიოდში. სწორედ ამ პერიოდში ქმნის რუსი გენიოსი რომანტიკულ ნაწარმოებებს. ესენია
პოემები _ „კავკასიის ტყვე“, „ძმები ყაჩაღები“, „ბახჩისარაის შადრევანი“, „ბოშები“,
„ევგენი ონეგინი“. მიუხედავად იმისა, რომ ბარათაშვილის მთელ შემოქმედებას ვადარებთ
პუშკინის შემოქმედების ერთ ეტაპს და ერთ ჟანრს _ პოემის ჟანრს _ და თითქოს შეპირისპირებისას უფრო შეზღუდულნი ვართ,
სინამდვილეში ზემოთმოყვანილ შედარებებზე ბევრად უფრო მყარად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ
გენიოსებს შორის მსგავსება დიდია და ეს მსგავსება ემყარება როგორც რომანტიკულ სულისკვეთებასა
და ტენდენციებს, ასევე გენიოსთა უნარს, ცხოვრების მთლიანობაში შეგრძნების („გენიოსს
არ შეუძლია იგრძნოს ეს ცხოვრება ნახევრად“. ვაჟა-ფშაველა). როგორც კრიტიკოსები მიუთითებენ,
პუშკინმა შექმნა სახე „ზედმეტი ადამიანის“. მისი რომანტიკული პოემების გმირები არიან
ლტოლვილები, დევნილები, რომლებიც გაურბიან ბიწიერ საზოგადოებას, ისწრაფვიან თავისუფლებისაკენ
და ვერ მოიპოვებენ მას. მათი მარტოობის თემას აღრმავებს სიყვარულის მოტივი. სიყვარული
„ზედმეტი ადამიანისათვის“ ისეთივე პატიმრობაა, როგორც ციხე. სიყვარული ისევე, როგორც
ბედნიერება და მეგობრობა, გმირს იმ საზოგადოებაში „რჩება“, რომელზედაც მან უარი თქვა.
გაუცხოება ერთ-ერთი მთავარი ნიშანია რომანტიკული პერსონაჟისა. „კავკასიის ტყვეში“ ჩვენ
ვხედავთ ამ პროცესის სხვადასხვა სტადიას, ვეცნობით მთავარი პერსონაჟის ცხოვრების ზოგიერთ
მომენტსა და ეპიზოდს. მას წარსულში დარჩა სამშობლო, ახლობლები და მეგობრები. მისი გაუცხოება
გამოხატულია უცხო მხარეში თავის შეფარებით, სამშობლოდან, ახლობლებისგან გამოქცევით.
პოემის გმირი მოხეტიალე და მიუსაფარი ადამიანია. მან ხალხის გულში ღალატი დაინახა
_ «в сердцах людей нашел измену». მრავალ მოტივთაგან იკვეთება ორი მთავარი. ესენია:
თავისუფლებისაკენ სწრაფვა და სიყვარულის განცდა. „თავისუფლება“ მთავარი პერსონაჟის
სწრაფვის, გაქცევის მამოძრავებელი მოტივია. პუშკინთან თავისუფლების მოტივს ეტოლება
სიყვარულის მოტივი, ცალმხრივი და გაუზიარებელი. მის პოემებში, ევროპული რომანტიზმის
მსგავსად და კვალდაკვალ, შეყვარებული ქალი
გაღმერთებულია; სიყვარული კი უცვლელი გრძნობაა, რომელზედაც დრო არ მოქმედებს. სიყვარულით
გამოწვეული ტრაგედია სამყაროს ნგრევა და ადამიანის მთელი მსოფლშემეცნების რღვევაა.
პერსონაჟის არჩევანი უნივერსალური გრძნობაა, ერთგულება „მარად მშვენიერისადმი“.
ჩვენ
ვხედავთ, რომ ეს მოტივები საერთოა რუსული და ქართული რომანტიზმისთვის და განსაკუთრებით,
ნიკოლოზ ბარათაშვილისთვის. მართალია, ბარათაშვილმა მხოლოდ ერთი პოემის დაწერა მოასწრო,
მაგრამ მასში ნათლად მჟღავნდება ის ტენდენციები, რომლებიც თვალსაჩინოა პუშკინის რომანტიკულ
პოემებში. მსგავსება ნაწილობრივ ჩანს მთავარი გმირის თვისებებშიც. ნაწილობრივ, რადგან
რომანტიკული პერსონაჟის თვისებები მთლიანობაში მხოლოდ პოეტის ლექსებში მჟღავნდება.
„ბედი ქართლისაშიც“, როგორც პუშკინის რომანტიკულ პოემებში, მთავარი პერსონაჟი განსაკუთრებულია,
სხვათაგან გამორჩეული. ის მეფეა და თანაც, ქართველ ყმათათვის უსაყვარლესი ერეკლე, პატარა კახი. მისი მამოძრავებელი
მთავარი მოტივებიც თავისუფლება და სიყვარულია, ოღონდ ქალის კი არა, ქვეყნის. მეფე ერთს
მეორისათვის ანაცვალებს; თავისუფლებას _ სიყვარულისთვის; მაგრამ ეს ჩანაცვლება დროებითია.
საბოლოო მიზანი თავისუფლებაა. ბარათაშვილის თავისუფლებისმოყვარე სული, როგორც უკვე
აღვნიშნეთ, უფრო მეტად მის ლექსებში იკვეთება.
ამ დიადი მიზნის გამო საზოგადოებისგან გაუცხოება, მისგან გაქცევა, მიუსაფრად
და მწირად ქცევა, სამშობლოსგან შორს, უპატრონოდ სიკვდილი, იდეალური სიყვარულისკენ სწრაფვა
_ საერთო სულისკვეთებაა, რომლითაც გაჟღენთილია როგორც რუსული, ასევე ქართული რომანტიზმი;
როგორც განსაკუთრებულად მძლავრია ეს განცდები პუშკინთან, ასეთივე დიადია ბარათაშვილთან.
პუშკინის
„კავკასიის ტყვეში“ კრიტიკოსი დ. დ. ბლაგოი ხედავს „პარადოქსულ და ამავე დროს ღრმად
დრამატულ კოლიზიას“, რომელსაც რომანტიზმისათვის დამახასიათებლად მიიჩნევს _ მთავარი
პერსონაჟი ტყვედ მოხვდება თავისუფლებისმოყვარე ჩერქეზებში და „ჩერქეზების ველური თავისუფლება
უცხო აღმოჩნდება მისთვის“ (ბლაგოი დ. 1950 : 317) ის არ იღვწოდა ამგვარი თავისუფლებისათვის. კოლიზია ჩნდება პოემაშიც „ბედი ქართლისა“ , როდესაც მეფე ერეკლეც ქვეყნის
მომავალი თავისუფლებისათვის, და არა მხოლოდ კეთილდღეობისათვის (რადგან მისთვის კეთილღეობა
თავისუფლების გარეშე არ მოიაზრება), სწორედ თავისუფლებას წირავს.
თავისულებისთვის
თავგანწირვის მოტივი, რომელსაც „ბედი ქართლისაში“ მეორე, მაგრამ ისიც მთავარი პერსონაჟი
_ სოლომონ ლიონიძე და მისი მეუღლე _ სოფიო
წარმოაჩენენ, უპირველესია თვით ერეკლესათვის, რომელიც, მხოლოდ ერთი შეხედვით წირავს
მას. ერეკლე ეთანხმება სოლომონის სიტყვებს: „...რომე ქართველებს არად მიაჩნით უბედურება,
თუ აქვთ თვისთ ჭერთ ქვეშ თავისუფლება!“, მაგრამ ისიც კარგად უწყის, რომ საქართველოსთვის
უბედურება გარდაუვალია, ეს მისი ბედია, რადგან
„დღეს იქნება თუ ხვალ იქნება, / ქართლსა დაიცავს რუსთ ხელმწიფება! (ბარათაშვილი
1968 : 147). ერეკლე მდგრადი, ხანიერი, იდეალური თავისუფლებისთვის იღვწის ისევე, როგორც
კავკასიის ტყვე. ქართველებმა შეიძლება დაკარგონ აქამდე ხმლის ძალით, ველურად შენარჩუნებული
თავისუფლება, მაგრამ მათ უნდა იბრძოლონ სხვაგვარი _ იდეალური _ თავისუფლებისათვის, რომელსაც მხოლოდ სული შეიგრძნობს;
ამიტომაც ვერ ხვდება მეფის „ღვთიურ ზრუნვას“ სოლომონი. სოლომონისა და სოფიოს თავისუფებისმოყვარე
სული შორს დგას ჩერქეზების ველური თავისუფლებისაგან, რომელშიაც ვაჟკაცობასთან ერთად
შერწყმულია ყაჩაღობა და დაუნდობლობა; სოლომონისა და სოფიოს გრძნობა პარტრიოტულია, არანაკლებ
ღირსეული ყველა სხვა გრძნობას შორის, რომელიც ასევე იწვევს „დაობლებასა“ და „მწირობას“,
როგორც ზოგადად თავისუფლებისათვის თავგანწირვა, მაგრამ ამავე დროს თავისი კონკრეტული
მნიშვნელობის გამო ბოლომდე ვერ ეტოლება იდეალურ თავისუფლებას, რომლისთვისაც ადამიანი
ყველაფერს თმობს, თვით სამშობლო ქვეყანასაც. ეს განცდა მოცემულია „კავკასიის ტყვეში“
და ძალიან ახლოს დგას ბარათაშვილის „მერანის“ ლირიკული გმირს განცდასთან.
ტყვე
თავს საზოგადოებისგან განდევნილს უწდებს, თუმცა პოემაში ჩანს, რომ მან თავისი ნებით
დატოვა სამშობლო. ეპითეტს _ «изгнанный» _
მთავარი პერსონაჟისთვის აქვს უფრო ტევადი მნიშვნელობა, ვიდრე თავად სიტყვაა,
და მოიცავს ბედისწერის მიერ განდევნილის,
გარიყულის გაგებას („и я гоним
судьбою“). ჩერქეზების ტყვის სრულიად რეალური ატრიბუტი ერწყმის დეკაბრისტულ და სამოქალაქო
პოეზიაში პოპულარულ ტყვეობისა და დაბეჩავების სიმბოლოს. საბოლოო ჯამში პოემას მივყავართ
პატიმრობის სიტიაციამდე, რომელიც კარგადაა ცნობილი და დამუშავებული როგორც რუსულ რომანტიზმში
(ჟუკოვსკის მიერ თარგმნილი „შილონის ტყვე“, პუშკინის „ტყვე“ (1822), რაევსკის „ჯურღმულში
მომღერალი“ (1822) და ა.შ.), ასევე ქართულში („გუშაგნი ბევრნი თვითოსა მცველად გვყვან
ნების წარმტაცველად“/ ალ. ჭავჭავაძე). ისევე, როგორც თავისუფლებას, ტყვესაც ბარათაშვილისა
თუ პუშკინის პოეზიაში არა აქვს ერთმნიშვნელოვანი გაგება. (ბარათაშვილის პოეზიაში თავისუფალი
მხოლოდ ჩვილია და ისიც გარკვეულ დრომდე, სანამ არ უცნია „სოფელი მომღერალი“).
თუ
ბარათაშვილის მერნის ლირიკული გმირი რჩება მუდმივი სწრაფვის პროცესში, პუშკინის ჩერქეზთა
ტყვე რეალურად თავს იხსნის ტყვეობიდან, თუმცა ეს არ არის კონფლიქტის გადაჭრის გზა.
ის ისევ რჩება „მგზავრად“ და „განდევნილად“ იმ განსხვავებით, რომ გრძნობს ახალ ენერგიას
და მიემართება „განთიადის“ შესახვედრად. პოემის ეს ფინალი ბოლომდე არ ქმნის დასრულებულობის
შთაბეჭდილებას და ესეც ერთ-ერთი ნიშანია რომანტიკული პერსონაჟისა _ არასოდესაა საბოლოო მისი სულიერი განახლება. ბარათაშვილის
ლექსის ლირიკული გმირიც, რომელიც მუდმივ სწრაფვაშია, ბუნებისგანაც ვერ იღებს მუდმივ
შვებას; უფრო სწორად იღებს გარკვეულ მომენტში და ისევ კარგავს („როს მჭმუნვარება შემომესევის...“).
კარგავს, მაგრამ ახსოვს („მახსოვს იგი დრო...“) და კვლავ მიისწრაფვის მის მოსაპოვებლად
(„შენდა მოვილტვი განსაქარვებლად“). „მზიანი დილა“ სამუდამოდ არ ასხივოსნებს ლირიკულ
გმირს, მაგრამ უჩენს იმედს, რომ „ყოველს ბინდსა ის განანათლებს“.
პუშკინის
რომანტიკულ შემოქმედებაში გამოსაყოფია „ობლობის“ მოტივიც, რომელიც პოემაში _ „ძმები
ყაჩაღები“ _ კარგავს ამ პერიოდის რუსული ლიტერატურისათვის დამახასიათებელ მეტაფორულ
დანიშნულებას, რაც თვალსაჩინოა წინამორბედთა შემოქმედებაში. პუშკინთან ამ მოტივს აღარა აქვს მეტაფორულ დატვირთვა.
ბარათაშვილთან კი ობლობის მოტივი არა მხოლოდ მეტაფორული დანიშნულებისაა, არამედ საფუძველია
პოეტის ფილოსოფიური აზროვნების. ობლობის მოტივი
ბარათაშვილთანაც კავშირშია გაუცხოების, ბედისწერის, თავისუფლებისა და სულიერი განათლების
მოტივებთან.
ბრძოლის, თავისუფლების, მარტოსულობის განცდისა
და იუმედობისაგან თავის დაღწევის მოტივებით ენათესავებიან ბარათაშვილი და ლერმონტოვი
ერთმანეთს, მაგრამ მათ აზროვნებას შორის ჩვენ
განსხვავებას უფრო ვხედავთ, ვიდრე მსგავსებას. დემონი მთავარი სახეა ლერმონტოვის პოეტიკაში.
ბარათაშვილთან მისი მსგავსი სახე „ბოროტი სულია“. დემონი მეფეა „შემეცნებისა და თავისუფლების“,
რომელიც გამუდმებით ისწრაფვის ჰარმონიისა და სიყვარულისადმი, მაგრამ არასდროს გამოუცდია
„ცოცხალი გრძნობის სიხარული“.
მიუხედავად
იმისა, რომ დემონსა და ბოროტ სულს ერთი და იგივე ფუნქცია აქვთ, ადამიანის შეცდენა,
დემონი პოემის დამოუკიდებელი პერსონაჟია, ბოროტი
სული კი მხოლოდ და მხოლოდ ლირიკული გმირის თანმდევი. დემონი განწირულია განცდისა და
მუდმივი სწრაფვისათვის. მიუხედავად ძალისა და ნიჭიერებისა, მას არ შეუძლია რეალიზება,
მისი მცდელობა სიყვარულისა და ბედნიერების მოპოვებისა უნაყოფოა.
ბარათაშვილის
პოეზიაში ცოტა სხვაგვარადაა. განწირულია ბოროტი სული და არა ლირიკული გმირი. ისიც ეთხოვება
თავის ოცნებებს, რომლებსაც ბოროტი სული შთააგონებდა და საბოლოოდ წყვეტს ბოროტ სულთან კავშირს სიტყვებით:
„განვედი ჩემგან, ჰოი, მაცდურო, სულო ბოროტო“. ლირიკული გმირის თავისუფლებისაკენ სწრაფვა
ღმერთისაკენ სწრაფვაა, რომელიც სწორედ დემონურის განდევნით მიიღწევა. ორივე პოეტის
შემოქმედებაში გმირი განწირულია მუდმივი სწრაფვისათვის, მაგრამ თუ ლერმონტოვის პერსონაჟისთვის,
დემონისთვის, იდეალი მიუღწეველია, ბართაშვილთან მისი მიღწევის იმედი სწორედ ბოროტ სულთან
კონფლიქტში იჩენს თავს. ბარათაშვილისა და ლერმონტოვის მსგავსება ნამდვილად არ ვლინდება
„მშვენიერ სულობაში“, ეს მსგავსება ორივე პოეტის „ბობოქარ სულობაში“ იჩენს თავს.
ბარათაშვილი
გამოხატავს ეპოქის ტენდენციებს, რომელთაც ვერ ავხსნით ოდენ ლიტერატურული გავლენის პროცესით,
თუმცა ამ გავლენას, როგორც ლიტერატურული მოდის შედეგს არ გამოვრიცხავთ და ყურადღებას
ვამახვილებთ იმ ინდივიდუალიზმზე, რომელსაც შემოქმედი დებს გარკვეულ პროცესში.
გამოყენებული ლიტერატურა:
Благой Д.Д., Творческий путь Пушкина (1813-1826).
М. _ Л., Изд-во АН СССР, 1950.
Манн Ю.В. Поетика русского романтизма. Изд-во
«Наука», 1976.
Пушкин А. С. Полн. собр. соч. Т. IV, М. Изд-во
АН СССР, 1937-1949.
Рылеев
К. Ф. Полн. собр. соч. стихотворений, Л., 1971.
საკვანძო სიტყვები: ნიკოლოზ
ბარათაშვილი, რუსული რომანტიზმი, თავისუფლება, ობლობა
Russian romanticism and
Nikoloz Baratashvili
Resume
Our goal
is to relate Georgian genius Nikoloz Baratashvili to Russian romanticism; in
the work will reveal general features, which characterize creative work of
Russian romanticists in different contexts, but also affiliates their way of
thinking to Baratashvili’s creative thinking.
For
example, we see the similarity between the creations by Zhukovsky and
Baratashvili in the creative style, which in return is related to creation of
words. Baratashvili’s and Bariatynsky’s
works can be related to each other by the protest towards the surrounding
world. Tyutchev and Baratashvili are
connected with the symbolic expression of nature. Similarity between Afanasy Fet and
Baratashvili is the capturing of the second and turning it into eternity. Most of the common Baratashvili has with
Pushkin’s work. The given similarity is
based both on the romanticist aspiration and tendencies and the skill of the
geniuses of feeling life in whole.
Baratashvili and Lermontov are related with the motives of struggle,
freedom, sense of loneliness and attempts of overcoming hopelessness, but
still, we see more differences in their ways of thinking than
similarities.
Baratashvili
reflects the tendencies of the epoch, which cannot be explained solely by the
process of literary influence, although, we do not exclude such influence, as
the result of literary fashion and emphasize the individualism which the writer
puts in his creative process.